Крвни врски

Тања Матиќ | Белград, Нови Сад, Сараево и Берлин

Еден пролетен ден, 26-годишната Билјана пристигна во семејниот дом во Белград желна да ги сподели возбудливите вести со нејзините родители. Таа дознала дека е бремена неколку дена претходно и само што тајно се венчала со своето момче.

Но, и нејзиниот татко, Мичо Станишиќ, имал вести. Тоа утро во март 2005 година, Хашкиот трибунал објавил дека е обвинет за злосторства против човештвото извршени додека бил министер за внатрешни работи на босанските Срби за време на војната.

„Тоа беше најтрауматичниот ден во мојот живот”, вели Билјана.

Таа вечер, Билјана седела дома во солзи додека нејзиниот татко ја поминувал првата ноќ во ќелија во Холандија, обвинет дека е одговорен за прогон, убиства и тортура врз Муслиманите и Хрватите во Босна и Херцеговина извршени од страна на српските сили во 1992 година. Според конечното обвинение против него, тој не успеал да ги спречи воените злосторства, што довело до повеќе од 1.700 смртни случаи.

Осум години подоцна, тој, заедно со еден друг висок поранешен функционер на босанските Срби, бил осуден на 22 години затвор за учество во „здружен злосторнички потфат,” за „трајно отстранување на босанските Муслимани, босанските Хрвати и другото несрпско население од територијата на планираната српска држава”. Тој го чека исходот од жалбата против пресудата.

Слично на Билјана, деца од десетици семејства од целиот Балкан биле сведоци како нивните татковци се обвинети од страна на Трибуналот за злосторства извршени за време на војните во 1990-тите, во кои загинаа повеќе од 130.000 лица, а милиони беа принудени да ги напуштат своите домови со распадот на Југославија.

Како таквите сериозни обвиненија влијаат врз животите на овие синови и ќерки, и нивните гледишта за своите татковци? Балканската мрежа за истражувачко новинарство побара да направи интервјуа со возрасните деца на повеќе од 20 обвинети – Срби, Хрвати и Бошњаци. Семејствата на петмина од нив, тројца Срби и двајца Бошњаци, се согласија и официјално да зборуваат.

Дел од нивните ставови се одраз на пошироките ставови кои преовладуваат во нивните етнички групи. Србите велат дека Трибуналот е пристрасен против нив; Бошњаците се спротивставуваат на таквите критики велејќи дека членови на нивната заедница се неправедно обвинети. Но, приказната на секое семејство е различна.

Шок и неверување

Билјана и нејзината помлада сестра Бојана, по препорака на нивниот татко, не го следеле неговиот случај во Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија.

„Никогаш не присуствувавме на судењето, бидејќи нашиот татко не го сакаше тоа”, вели Билјана, слабичка дипломирана новинарка со темна коса, која во моментов е на докторски студии. „Тој ни кажа да го правиме најдоброто што го можеме во нашите животи и ни забрани било кога да го користиме неговиот случај како изговор за личниот неуспех”.

Но, Билјана и нејзината мајка гледале видео пренос во живо од Хаг, кога била донесена пресудата за судењето на Станишиќ на 27 март 2013 година.

Билјана вели дека храбро ја дочекала пресудата, знаејќи дека не е конечна, бидејќи нејзиниот татко ќе поднесе жалба. Нејзината мајка се онесвестила, и покрај тоа што е искусен психотерапевт со репутација на најсилен член во семејството.

Бојана, која тогаш имала 19 години, не го гледала донесувањето на пресудата. Нејзината сестра подоцна ѝ кажала за 22-годишната затворска казна за нивниот татко. Нејзината прва мисла била дека казната е долга колку целиот нејзин дотогашен живот.

Родена во екот на војната во Босна во 1993 година, Бојана многу личи на нејзиниот татко и има особено блиски односи со него. Со сентиментална насмевка, таа опишува како со часови седела во неговиот скут во притворниот центар на Трибуналот, милувајќи ја додека не заспиела.

„Како да зборуваат за друг човек во Хаг”, вели таа, седејќи во фотелја во станот на нејзината сестра. „Она што судиите велат дека тој им направил на други луѓе е сосема спротивно на она што тој ме учеше, да бидам добра личност”.

Иронично, во одделението за притвор на оние кои им се суди за етнички мотивирани воени злосторства, националноста не е пречка за пријателство.

„Ги гледаме пресудите на другите луѓе што ги сретнувавме таму. Без оглед на нивната националност, ние чувствуваме сочувство”, вели Билјана.

Приказни за деца

Децата на обвинетите за воени злосторства, изјавија за БИРН дека измислуваат приказни за да им објаснат на своите синови и ќерки зошто дедото им е во Хаг. Младите ги разубавуваат овие приказни со сопствената имагинација. Во нивните умови, дедото е сопственик на хотел со игротека или се преселил во странство за да слика во мир. Некои веруваат дека нивниот дедо е актер, судија или работи за холандскиот крал.

Едно младо момче сака бескрајно да си игра со машината за бонбони во собата за гости во центарот за притвор и ги поздравува сите затвореници, вклучувајќи го и „дедо Младиќ”, како што тој го нарекува армискиот командант на босанските Срби за време на војната, Ратко Младиќ.

Таткото бегалец

Додека Станишиќ и другите се предале откако биле обвинети, некои осомничени за воени злосторства се дале во бегство. Меѓу нив бил и Горан Хаџиќ, поранешниот политички лидер на хрватските Срби, обвинет дека е одговорен за убиство, тортура и депортација на Хрвати.

За време на семејниот ручек во јули 2004 година, Хаџиќ ја напуштил собата да се јави на телефонски повик. Тој се вратил за да каже дека е обвинет од страна на Трибуналот, им кажал збогум на сите и исчезнал во рок од околу еден час, се сеќава неговиот син Среќко.

„Тој ни рече на мене и сестра ми да се грижиме за себе, рече дека сè ќе биде во ред и од тој момент ниту го видов ниту го чув сѐ до 2011 година, кога беше уапсен”, вели тивкиот 27-годишен студент по право, Среќко.

Седејќи на балконот од семејниот дом во северниот српски град Нови Сад, Среќко и неговата зборлеста мајка Живка се потсетуваат на годините кога Хаџиќ бил во бегство.

Тие раскажуваат приказни за членовите на тајната полиција кои биле маскирани како келнери на свадбата на сестра му на Ср

Барајќи одговори за Сребреница

рински часови од страна на вооружени полицајци кои ги предупредувале дека никогаш нема да добијат работа сѐ додека Хаџиќ е на слобода. Во март 2010 година, на семејството му било забрането од страна на Европската унија да патува во земјите на ЕУ.

Но, Среќко вели дека никогаш не посакал неговиот татко да биде уапсен.

„Ги стиснавме забите и поминавме низ сето тоа”, вели тој. „Морав да ја поддржам неговата одлука, бидејќи јас сум негов син и тој сметаше дека тоа е за негово добро”.

Среќко и неговата мајка велат дека не знаат каде се криел Хаџиќ. Како последен од 161 обвинето лице од страна на Трибуналот, тој конечно бил уапсен на Фрушка Гора, ридско подрачје околу 30 километри од семејниот дом.

Обвинителите поминале година и половина за подготовка на случајот против Хаџиќ, кој е обвинет по 14 точки за злосторства против човештвото и други воени злосторства. Тој е обвинет дека е одговорен за смртта на повеќе од 300 луѓе.

Сепак, Среќко вели дека не се сомнева оти неговиот татко е невин. Тој никогаш не го прашал дали е виновен зошто смета дека идејата е „апсурдна”.

Босна и рамнотежата

Во еден бар во малиот босански град Високо, Аднан, официјален претставник на власта, во средината на 30-тите години, вели дека го изгубил својот најдобар пријател кога неговиот татко починал во 2010 година. Аднан се сеќава дека поминал многу време играјќи кошарка и разговарајќи со него.

Негов татко бил Расим Делиќ, командантот на Главниот штаб на Армијата на Босна и Херцеговина. Во 2008 година Делиќ е ослободен од обвинението за убиство, но е осуден на три години затвор за суров третман од страна на силите по негова команда на затвореници кои биле босански Срби.

Гледајќи низ стаклото на галеријата каде што е сместена публиката додека била читана пресудата на Трибуналот, Аднан се сеќава како бил шокиран. Тој очекувал дека ќе го земе својот татко по целосно ослободителната пресуда и ќе го врати во Босна.

„Лудо е да се осуди шефот на армијата на три години. Тој може да биде или ослободен од обвинението или да добие многу долга казна. Три години е како да украл велосипед во Холандија”, се сеќава Аднан на своите размислувања додека зашеметено талкал по улиците на Хаг.

Делиќ починал дома, додека течел процесот на поднесување жалба за неговата пресуда, па првичната пресуда била прогласена за конечна. Аднан, кој е адвокат, е убеден дека би бил ослободен.

„Ако само го доживееше тој момент, само да ја слушнеше ослободителната пресуда, па дури и да починеше една минута после тоа, ќе ми го олеснеше животот”, вели тој.

Тој е огорчен за тоа како босанската држава го третира неговото семејство. Тој вели дека властите не понудиле финансиска или логистичка поддршка за време на судењето на неговиот татко, што е сосема спротивно на големата помош што српската влада им ја дава на обвинетите Срби.

„Државата се откажа од својот херој”, вели Аднан.

Неговото незадоволство се протега и на Трибуналот, кој што според него го обвинил неговиот татко поради тоа што чувствувал притисок да има етничка рамнотежа меѓу обвинетите.

Семир, млад писател од Сараево, смета дека неговиот татко, Сефер Халиловиќ, бил обвинет од истата причина.

„Кој и да го потпишал обвинението во Хаг веројатно во одреден момент му бил потребен Бошњак на висока позиција”, вели тој. „Јас апсолутно верувам дека тоа беше заради етничките квоти”.

Сефер Халиловиќ бил главниот командант на Армијата на Босна и Херцеговина. Неговата сопруга била убиена во експлозија на бомба во 1993 година, по што Семир и неговата сестра како тинејџери живееле во касарната.

Во 2001 година, Халиловиќ бил обвинет за злосторства против хрватските цивили извршени во две босански села осум години претходно. Наредните четири години, Семир вели, дека животот му бил во мирување.

„Ние престанавме да функционираме како нормално семејство”, се сеќава за време на ручекот во еден отмен ресторан во центарот на Сараево. „Ја вложивме целата наша заштеда во одбраната на нашиот татко. Ние навистина се претворивме во мала единица за поддршка на одбраната”.

Семир се жали на истите работи како и Аднан во врска со односот на босанската држава. Тој вели дека адвокатите на Халиловиќ морале да побараат од Трибуналот да им нареди на босанските власти да и даде на одбраната некои официјални документи.

„Обичните луѓе може само да ве удрат по рамо за да ви понудат поддршка. Државата, која вистински би можела да помогне, не сакаше да помогне”, вели Семир, облечен во модерна маичка под костумот со свилено шамиче во џеб.

Семир се сомнева дека странските судии би можеле да ја разберат војната и смета дека обвинителите не биле заинтересирани за откривање на вистината, туку само да го добијат случајот. Но, Трибуналот го ослободил неговиот татко во 2005 година, и ја одбил жалбата против пресудата.

Вина и одговорност

Милан Кољанин, висок истражувачки соработник во Институтот за современа историја во Белград, има поминато години проучувајќи ги воените злосторства извршени во минатото, како оние извршени во Србија во текот на Втората светска војна.

Повеќе од 10 години, тој и помага на Беате Ниман, ќерката на еден од шефовите на Гестапо во Белград, да дознае повеќе за нејзиниот татко.

Кољанин вели дека Втората светска војна и конфликтите во 1990-тите години не може директно да се споредуваат како според обемот, така и според влијанието, но Ниман и децата на оние што се обвинети во Хаг сепак имаат заедничко искуство. Сите тие живееле со татко кој бил суден за воени злосторства.

Тој смета дека секој син или ќерка во таква ситуација треба да одвои време и да истражи што правел нивниот и што открил судот.

„Без разлика дали сакате или не, порано или подоцна, ќе мора да заземете став, бидејќи тоа е дел од вашата лична и семејна историја”, вели тој.

Хашкиот трибунал

Обединетите нации го формираа Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКТЈ) во 1993 година да работи на воените злосторства што се случија за време на балканските конфликти во 1990-тите.

Судот во холандскиот град Хаг беше првиот меѓународен трибунал за воени злосторства од времето на трибуналите во Нирнберг и Токио по Втората светска војна.

Трибуналот обвини 161 лице, вклучувајќи претседатели, премиери, началници на Генералштабот, министри за внатрешни работи и многу други високи како и политички, воени и полициски лидери од среден ранг.

Трибуналот осудил 74 лица и ослободил 18. Дваесет случаи се уште отворени, вклучувајќи ги судењата за поранешните лидери на босанските Срби, Радован Караџиќ и Ратко Младиќ и жалбите против претходните пресуди.

Трибуналот има свое притворско одделение во холандскиот затворски комплекс во населбата Шевенинген во Хаг. Одделението се нарекува притворен центар наместо затвор, бидејќи е само за обвинетите чии случаи сѐ уште се разгледуваат од страна на Трибуналот. Во моментов, во него има околу 20 затвореници.

Извор: Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија

Еден топол ден во Берлин, на терасата од Германскиот историски музеј, Беате Ниман се чини дека ќе заплаче, додека зборува за нејзиниот живот како ќерка на осудениот за воени злосторства, Бруно Сатлер.

Додека во 1990-тите барала документи надевајќи се оти ќе го расчисти името на нејзиниот татко, таа открила дека бил инволвиран во многу тешки кривични дела, вклучувајќи ја и нарачката на комбе со отровен гас од кој загинале помеѓу 700 и 800 Евреи кои биле чувани во Старо Сајмиште, концентрациониот логор во Белград.

„Не сум виновна. Не мислам дека детето може да ја наследи вината, но јас имам одговорност да ја дознам вистината за вклученоста на моето семејство и да зборувам за тоа”, вели Ниман.

Ниман смета дека дури и во случај на ослободување, децата на оние што се обвинети во Хаг треба лично да ја истражат вистината.

„Мојата приказна е одличен пример”, вели таа, објаснувајќи дека судот во Западна Германија го прогласила нејзиниот татко за невин, откако тој бил осуден и затворен во Источна Германија.

Ниман жали што не го започнала своето сопствено истражување порано и се надева дека децата на оние кои се обвинети во поранешна Југославија нема да чекаат толку долго.

„Децата кога ќе пораснат треба да знаат и треба да бидат заинтересирани за приказните за она што се случува внатре во нивните семејства”, вели таа.

„Дознав на многу стари години, кога имав над 50 години”, додава Ниман. „Тоа е премногу доцна, бидејќи целиот живот сум живеела лажен живот”.

На возраст од 72 години, Ниман сѐ уште ги истражува активностите на нејзиниот татко за време на Втората светска војна.

Владимир Петровиќ, истражувач кој одблиску ја следи работата на Хашкиот трибунал, вели дека не е изненаден што децата во Србија избрале да не прашуваат дали нивните родители се одговорни за воените злосторства.

Тој истакнува дека српските власти веќе долго време го прикажувале Трибуналот во негативно светло – „прво како анти-српска инквизиција, потоа како нужно зло” за да биде прифатен како цена за влез во меѓународните текови.

Истражувањата покажуваат дека Србите не се добро информирани за работата на Трибуналот, а сепак изразуваат многу негативни ставови во врска со тоа, забележува Петровиќ. Тој вели дека судовите, медиумите и образовниот систем не успеале да ги променат гледиштата популарни во јавноста за војните и воените злосторства.

„Ако на сето тоа го додадеме традиционалниот модел да не им се поставуваат прашања на авторитетите, како на државата така и на семејството, доаѓаме до таму каде што сме”, вели Петровиќ, кој работел во Институтот за проучување на војната, холокаустот и геноцидот во Холандија, а сега е во Институтот за современа историја во Белград.

Јована Михајловиќ-Трбовиќ, истражувач во Институтот за мир, непрофитна организација во Словенија, вели дека истражувањето покажува дека и Србите, и Хрватите и Бошњаците имаат тенденција да се гледаат себеси како најголеми жртви на војните во 1990-тите години, што им отежнува на било кој од нив да прифатат дека нивните сили извршиле воени злосторства.

Уште потешко е за децата на оние кои се обвинети за такви злосторства да се помират со оваа идеја, со оглед на нивните блиски односи со обвинетиот, вели таа.

Барајќи одговори за Сребреница

За разлика од децата на другите обвинети интервјуирани за оваа приказна, Маја, стоматолог од Белград, директно го прашала татко ѝ дали е виновен за обвиненијата против него.

Јована Михајловиќ-Трбовиќ, истражувач во Институтот за мир, непрофитна организација во Словенија, вели дека истражувањето покажува дека и Србите, и Хрватите и Бошњаците имаат тенденција да се гледаат себеси како најголеми жртви на војните во 1990-тите години, што им отежнува на било кој од нив да прифатат дека нивните сили извршиле воени злосторства

Нејзиниот татко Радивоје Милетиќ, генерал во армијата на босанските Срби, бил обвинет за злосторства поврзани со озлогласените масовни убиства на илјадници муслимански мажи и момчиња во Сребреница во 1995 година, за кои Трибуналот донел одлука дека е чин на геноцид.

Седејќи во бучно кафуле во белградскиот парк Шумице, Маја користи цело пакетче марамчиња за да ги избрише солзите додека се сеќава дека обвинението на нејзиниот татко дошло кратко време откако на мајка ѝ и бил дијагностициран рак.

Маја вели дека по обвинението на ум ѝ дошол филм за една жена која, исто како и Беате Ниман, дознава за нацистичкото минато на нејзиниот татко по Втората светска војна. Но, таа била уверена откако нејзиниот татко ѝ рекол дека е невин.

„Јас целосно му верувам”, вели таа.

Маја дури и се појавила на судењето на својот татко, велејќи му на судот дека тој бил на нејзината забава по повод 18-от роденден на 10 јули 1995 година, и останал дома и следниот ден кога Сребреница паднала во рацете на српските сили. По нејзиното сведочење, таа колабирала во собата за сведоци.

Во јуни 2010 година, таа повторно била во Хаг кога била донесена пресудата. Маја била толку убедена дека нејзиниот татко ќе биде прогласен за невин што со себе ги донела нејзините две ќерки, едната на возраст од три години, а другата на осум месеци.

„Кога прочитаа 19 години за татко ми, мислев дека е грешка”, вели таа, опишувајќи го ефектот од пресудата како електричен шок.

Милетиќ бил прогласен за виновен за убиство, прогон и нехумани дејства. Тој поднел жалба против пресудата, но во јануари оваа година неговата пресуда беше потврдена, а затворската казна му беше намалена за една година.

Маја се сеќава како постојано ги прашувала неговите адвокати по пресудата во 2010 година: „Кажете ми дека тој навистина е виновен Дајте ми доказ дека тој знаел што се случува!”

Кога адвокатите ја увериле дека нема докази против нејзиниот татко, таа вели дека „експлодирала”.

„Тогаш сакав да ги убија сите тројца, бидејќи ако нема ништо, зошто доби 19 години?”, вели таа.

„Не можам да го прифатам тоа.”

На некој начин, вели таа, ќе беше полесно доколку таа веруваше дека татко ѝ е виновен.

„Навистина ќе можев да живеам со тоа. Ако сте виновни, ја отслужувате вашата казна”.

Овој текст е дел од програмата Балкански стипендии за новинарска извонредност, со поддршка одфондацијата ЕРСТЕ и Фондациите Отворено општество, во соработка со Балканската мрежа за истражувачко новинарство.