Враќањето на државните реклами во приватните медиуми беше една од најголемите промени што се случија во домашната медиумска регулатива од почетокот на годинава. Тоа го забележува и Центарот за развој на медиуми, организација што долго време ја проучува медиумската сцена во земјава, во својот прв квартален извештај од мониторингот на носителите на одлуки во оваа сфера.
Извештајот, кој беше издаден минатата недела, е насловен „наместо системски, добивме лоши парцијални решенија“, а во него е елаборирано и зошто.
Со измените на Законот за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги од февруари годинава, се укина забраната за државно рекламирање во приватните медиуми, и се воведе задолжителен годишен буџет за т.н. „државни кампањи“. За тоа ќе се одвојуваат два до три милиони евра годишно, а што е државна кампања, ќе одлучува политичка комисија составена од членови на различни партии во Собранието.
Ова решение наиде на негативни реакции од голем дел од новинарската и од медиумската заедница и ги отвори сомнежите дека со парите ќе се врати и државното влијание врз медиумите и нивното известување, ситуација што беше многу изразена до 2017 година, кога се воведе забраната.
Но, приказната оди уште подлабоко, а Центарот за развој на медиуми ги проучи деталите во законските решенија што се не само спорни, туку и отвораат можности за злоупотреби. Еден од проблемите е дека поголемиот дел од државните пари ќе се троши за дистрибуција, односно за да им се плати на приватните телевизии и радија да ги емитуваат државните кампањи, отколку за нивната изработка.
Тоа, како што пишува ЦРМ, нема логика, со оглед на денешните технологии со кои дистрибуцијата е многу поевтина. Ова отвори сомнежи дека една од скриените цели на законот е да се одржи несразмерно големиот медиумски пазар, кој има многу повеќе медиуми отколку што ѝ се потребни на публиката или отколку што може да се одржи годишниот рекламен колач.
Недоискажаноста на законските одредби со кои се регулира државното рекламирање, пак, со кои се предвидуваат обврски за владата и за општините, но никаде не се споменуваат државните органи, јавните претпријатија и другите јавни установи, остава простор тие слободно да се рекламираат и неконтролирано да трошат јавни пари во медиумите.
Парцијалните и лоши медиумски решенија, против кои реагираше новинарската заедница, се донесоа со поддршка и на владејачката и на опозициската партија во тоа време. Денес нивните улоги се сменија – власта стана опозиција, а опозицијата дојде на власт.
За овие состојби во медиумската сцена и за идните очекувања разговаравме со Дејан Георгиевски, претседател на Центарот за развој на медиуми.
БИРН: Колку може да се очекува сегашната власт да донесе различни решенија за медиумите, кои ќе ги следат насоките на медиумската заедница наместо на политичките фактори?
Георгиевски: Не толку дамнешните искуства со денешната власт, во времето на тогашната влада на ВМРО-ДПМНЕ, покажуваат дека тие немаат проблем да ги користат јавните пари за „наградување“ , „придобивање“ на пријателските медиуми, но и за „казнување“ на критичките медиуми преку одрекување на пристапот до, на пример, фондовите за „државно рекламирање“. Можеме да се надеваме дека научиле некаква лекција, но сметам дека е наивно да очекуваме да се откажат од одржување на една ситуација што, во суштина, е страшно поволна за нив.
БИРН: Кој е интересот на политичките фактори да го одржуваат пазарот на традиционалните медиуми во несразмерни пропорции, кога и самите го имаат препознаено растечкото влијание на интернетот врз јавното мислење, и за јавните работи, и за политичката пропаганда?
Георгиевски: Сметам дека има неколку причини поради кои ваквиот неодржлив, расцепкан и презаситен со играчи медиумски пазар ѝ одговара на политиката, па таа се труди да го одржува, како што велите, во живот. Прво, иако истражувањата покажуваат дека интернетот е сѐ позначајна платформа за пристап до содржини и информации за сѐ поголем дел од населението, телевизијата и понатаму „царува“ кај повозрасната публика, кај пензионерите. А тоа е групацијата на најверни и најдисциплинирани гласачи, а нив постојано мора да им се одржува верноста кон каузата (која и да е), и тоа најдобро се прави преку медиумот што најчесто го користат.
Второ, на таквиот неодржлив пазар, со многу играчи, никој нема доволно пари за производство или набавка на квалитетна играна (или спортска) програма, кои традиционално привлекуваат најмногу гледачи. Од една страна, тоа е добро, затоа што телевизиите очигледно скудните средства што им се на располагање ги инвестираат првенствено во производство на вести и информативна програма, главно во форма на политички панел-програми или интервјуа.
Од друга страна, во денешната ситуација на „24-часовен циклус на вести“, главно малите и подекипирани редакции, ориентирани на политичкиот живот, зависат од политичките партии, како главен извор на вести и информации. Тоа е видливо во известувањето за која било тема, која е главно „пинг-понг“ натпревар меѓу партиите – едните ќе кажат нешто со што ќе ги нападнат или критикуваат другите, па овие ќе вратат со сопствени обвинувања, и тоа се повторува неколкупати (да не се лажеме, истото се случува и на информативните веб-страници, кои функционираат на исто толку, ако не и на повеќе, расцепкана и неодржлива сцена.) Така е и во политичките панел-емисии, или во најголем број од нив, каде што претставници на две или повеќе партии го прават тоа во директна конфронтација, што би се рекло „гради в гради“.
За партиите, таа ситуација е одлична. Имаат сигурен пласман за својата пропаганда, дури и кога телевизиите можеби се против нивните ставови, а тоа не ги чини ништо. Сè се плаќа со јавни пари, иако формално не се за таа намена. Не гледам каква причина би имале партиите да ја менуваат таа ситуација, освен ако притисокот не дојде однадвор, од аспект на нашите аспирации за влез во ЕУ, а таму тоа прашање, на државното рекламирање, е решено далеку полиберално од кај нас со Актот за слобода на медиумите.
БИРН: Колку може да очекуваме дека разните управи, агенции, дирекции, државни акционерски друштва и јавни претпријатија ќе истураат пари низ законската дупка што им овозможува да се рекламираат неконтролирано?
Георгиевски: Една позитивна страна на овие законски измени е прецизното дефинирање на процентите од средствата што ќе се одвојуваат за таа намена – колку за националните терестријални телевизии, колку за другите национални, колку за регионалните и локалните, колку за радијата. Иако и таму има празнини што оставаат голем простор за маневрирање и за преференцијална дистрибуција на средствата, таквите одредби, сепак, во голема мера ги ограничуваат можностите во целост да се повторат претходно видените практики. Ама бришењето на член 102 остава надвор од каква било регулација за ова прашање огромен број субјекти, кои, во крајна линија, располагаат со јавни фондови, што значи дека и нивното однесување треба да подложи на регулација.
Клучното прашање е дали политичките актери, а пред сѐ власта – затоа што таа ги контролира, преку именувањето на управата во најголемиот број такви субјекти – ќе се воздржи да не ја употреби таквата ситуација во своја полза, преку диктирање на начинот на кој тие ќе ги трошат, и каде и како ќе ги пласираат своите буџети за промоција и реклама. Кај нас е општоприфатен ставот, поддржан од анегдотални докази, дека политичките консидерации имаат огромно влијание и во распределувањето на буџетите за рекламирање кај приватните компании, а камоли во јавните претпријатија и институции.
Одвикнувањето од таа навика ќе оди тешко и, како што веќе реков, до некаде е наивно да очекуваме дека, без јасни забрани, ограничувања и упатства, па и санкции за злоупотребите, политиката сама ќе се откаже од таквата можност. Не толку одамна си го изгоревме јазикот на тоа млеко, па сега ќе мора да дуваме, не само во маштеницата, туку и на кравата што го дава млекото.
Во секој случај, остануваме на ставот дека промоцијата на прашања од јавен интерес – а владиното рекламирање генерално се сведува на тоа, на кампањи што одговараат на потребата за промоција на некакви решенија или политики што го унапредуваат јавниот интерес – треба соодветно да се регулира, затоа што потребата од таква промоција очигледно постои – за прашања од јавното здравје, за јавната безбедност итн. Лично сум за построга и подетална регулација, ама каква и да е таа, построга или полиберална, секако треба да ги вклучи сите субјекти што располагаат или би можеле да располагаат со јавни фондови, што би ги трошеле за такви цели и намени, што во моментов не е случај.
