„Телата беа фрлени во гробницата безмилосно и набрзина. Кога првпат ги допрев останките од телата, се тресев од ужас. Ми се чинеше дека секој од нив ми ја раскажува приказната за неговата смрт. Тоа беше нешто надреално“, вели Герџалиу за БИРН.
Тој и другите форензичари од Косово наведуваат дека поради природата на нивната работа, чувствуваат огромна одговорност кон убиените, но и голем психолошки притисок да ги пронајдат жртвите, во име на нивните семејства.
Пред да замине во Батајница, Герџалиу ги ексхумирал телата на убиените во воениот масакр во Избица, село во централната косовска општина Србица. При ексхумацијата дошол до заклучок дека една од жртвите била жива закопана. „Мислев дека нема да се соочам со ништо што ќе ме шокира (во Србија). Но, Батајница беше нешто сосема друго (од Избица)“, нагласува тој.
По почетокот на бомбардирањето на НАТО, во март 1999 година, силите на ВЈ и српската полиција, како и паравоените сили, почнале со убиства во Косово. Со цел да ги отстранат доказите за воените злосторства, тие, посмртните останки на убиените, од кои некои биле ексхумирани од примарни гробници во Косово, со камиони ги префрлиле до локациите во Србија, каде што повторно ги закопале во тајност.
„Кога извадив посмртни останки на седумгодишно дете, до нив имаше торба со облека. Ракавот од јакната на детето беше паднат и додека се наведнував да го земам, ми се причини дека слушам глас кој ми вели: „Каде беше толку долго?“, раскажува Герџалиу.
„Бев вџашен. Почнав да плачам. Чувствував лутина, болка, омраза… Пред сѐ, се чувствував слаб, како некој од сиромашна, слаба земја. Тогаш еден српски лекар ми рече: ’Жал ми е, но мора да продолжиме понатаму’“.
„Војната не е завршена за многу луѓе“
Досега во гробниците во Батајница се пронајдени посмртни останки на 744 цивили. Тие првично беа откриени во април 1999 година, кога рибар од селото Текија, во источна Србија, откри камион-ладилник, фрлен во реката Дунав, кој излезе на површината.
Камионот немаше регистарски таблички, само лого што сугерираше дека припаѓа на кланицата ПИК Прогрес Експорт од Призрен. Внатре имаше мноштво човечки тела во распаѓање.
„Заборавиле да ги издишат гумите и камионот брзо испливал на површината. Ја потцениле силата на реката и она што камионот го криел внатре“, нагласува Герџалиу.
Во тоа време, началникот на Ресорот за јавна безбедност на Министерството за внатрешни работи на Србија, Властимир Ѓорѓевиќ, наредил операција за прикривање на телата на жртвите и нивно повторно закопување во центарот за обука на полицијата во Батајница. Ѓорѓевиќ беше осуден од Хашкиот трибунал на 18 години затвор.
Досега во Србија се ексхумирани посмртни останки на повеќе од 946 косовски Албанци.
Герџалиу учествувал и во ексхумациите во Рудница, село во близина на Рашка, во јужна Србија, кои започнаа во 2006 година, а потоа продолжија на други десет локации. Првите останки се пронајдени во 2013, под темелите на објект на фирма за јавен превоз, изграден во 2002 година.
„Наидовме на неподготвеност, зградата под која беа положени телата, да се урне. Изгледаше како некој да знае за тоа и даваа отпор“, истакнува Герџалиу.
Тој раскажува оти најтежок товар му претставувале родителите кои ги загубиле децата. „Ми велеа ‘донеси ни нешто, трпението ни е при крај’“. Во масовната гробница во Рудница, на крајот се пронајдени посмртни останки на 54 лица.
Додека разговараме со него, неколку дена по завршувањето на неговиот мандат како директор на Косовскиот институт за судска медицина, Герџалија со лутина и разочарување се навраќа на она што го доживеал: „Секој ден беше уште еден ден на војна, која не е завршена за многу луѓе“.
„Знаеме колку страдале“
Наим Ука на терен за време на ексхумација. Фотографија на Наим Ука.
Наим Ука, кој раководи со Одделот за исчезнати лица во Косовскиот институт за судска медицина, објаснува дека ексхумацијата на воените жртви е психолошки товар на одговорност за форензичарите.
„Ние сме гласот на мртвите. Тие зборуваат преку нас. Додека случајот не се затвори и не дадете исказ на суд, живеете со приказната на починатиот“, вели тој за БИРН.
„Ако некој се казни, чувствувате олеснување. Но, кога тоа нема да се случи, црна дупка останува во нас“, објаснува тој.
Ука со солзи во очите зборува за ексхумациите на посмртните останки на децата, од масовните гробници.
„Полесно е кога ќе најдете тела на возрасни. Но, кога ќе земете труп на дете во раце, се чувствувате скршено“, вели тој и додава: „Тешко е да се спречи чувството на омраза и да се биде професионален“.
Тој вели дека кога се во прашање емоциите, форензичарите не се ништо помалку ранливи од другите кога ќе се соочат со монструозни злосторства.
„Кога ќе ги видиме нивните осакатени тела или местата каде што биле погодени, знаеме колку страдале и колку се молеле да умрат“, вели тој.
Како што нагласува, кога работи по неколку часа во масовните гробници, неговата емотивна врска со починатите станува поинтензивна. Еднаш, како што вели, почувствувал како да слуша гласови „како да се вистински. Се чинеше како да врескаат во гробницата“.
Ука наведува дека процесите на пребарување на теренот, секогаш биле проследени со атмосфера на недоверба и непријателство меѓу српските и албанските форензички тимови.
„Кога разговаравме со (српските) полицајци кои служеле во Косово, често замислувавме дека можеби тие се оние кои го извршиле масакрот“, нагласува тој.
Информациите за локациите на можните гробници биле извор на постојани несогласувања меѓу двата тима. Понекогаш, вели Ука, на Србите им давале координати на такви локации, но ископувањата не биле вршени на точното место на тие координати, па затоа не наоѓале ништо.
Сепак, нагласува тој, локалните жители кои живеат во близина на местата каде што се ексхумирани тајно закопаните останки на жртвите, се многу кооперативни. „Луѓето не сакаат да живеат во близина на место на злосторство“, рече Ука. „Иако се плашат да говорат“.
Следната година се планирани ископувања на три локации во близина на Нови Пазар, во југозападна Србија. Според Герџалиу, повеќе од две децении по војната, пронаоѓањето на посмртните останки на тајно закопаните жртви, повторно ќе го привлече вниманието на злосторствата извршени од српските сили.
„Телата од злосторствата секогаш се враќале за да ги прогонуваат“, посочува тој и додава: „Но и да не прогонуваат нас“.
