Ставот на црковните лица дека Бог ги штити оние со вера во Христа од корона вирусот, фотографиите на кои се гледа дека верници се причестуваат со иста лажица од еден путир во црква, како и изјавата на премиерот Оливер Спасовски дека практикувањето на верата е неприкосновено право и дека нема законска основа за затворање на верските објекти, разбесни многу граѓани кои со недели седат дома и ги почитуваат владините мерки.
Попустливоста на политичарите кон црковните власти и верниците, барем на социјалните мрежи, го реактуализира митот од деветнаесеттиот век за „мрачните времиња“, според кој, културата и цивилизацијата во Европа, најмногу поради моќта на црквата, почнале да назадуваат по распадот на западното Римско Царство во 476 година.
Историографијата кај нас, но и пошироко на Балканскиот Полуостров, честопати „го продолжува“ траењето на овој „мрачен среден век“ до периодот на „националната преродба“, односно до крајот на деветнаесеттиот век. Митот за мрачните времиња, меѓу другото, го опишува периодот пред „преродбата“ како време во кое справувањето со различните епидемии било оставено на Божјата волја. Но, дали тоа навистина било така?
Во Националната и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“ – Скопје се чуваат црковнословенски ракописи и старопечатени книги, кои укажуваат на тоа дека во предмодерното време, на нашите простори (како и на многу други места во светот), тешките болести „се лечеле“ со разни магиски формули, талисмани, лични молитви упатени кон Бога, како и „лекови“, во чиј состав можеле да се најдат парчиња од животински тела, растенија, па дури и измет.
Во шеснаесеттиот век, далеку пред модерната наука да докаже дека болеста ја предизвикува бактеријата Yersinia pestis, на нашите простори постоеле мерки за справување со епидемии, кои го ограничувале движењето и комуникацијата меѓу луѓето
По маргините од црковнословенските ракописи со библиски или литургиски текстови, пак, некогаш наидуваме на записи од кои се гледа дека епидемиите и другите катастрофи вообичаено се разбирале како гнев Божји кон нечесноста на луѓето или како моќен знак за исполнување на пророштвата за Второто доаѓање на Исус Христос.
Но, еден богато украсен ракопис напишан на црковнословенски јазик, познат како Зрзевско четвороевангелие, кажува малку поинаква приказна за справувањето со епидемиите на нашите простори. Името, на овој ракопис (најверојатно создаден во шеснаесеттиот век) му е дадено според белешката испишана на една од празните страници, која ја документира појавата на чума во селото Зрзе и околниот регион во 1538 година.
Зрзаевско четвороевангелие, НУ НУБ „Св. Климент Охридски„ – Скопје, МС 157, л. 98 б.
Од записот дознаваме дека „со Божјо допуштање“ се појавил мор во селото Зрзе, од кој починале неколкумина од монашкото братство, како и сто и осум луѓе од селото. Јеромонахот Паисиј, кој се потпишал како автор на записот, исто така информира дека Архиерејскиот собор им забранил на свештениците да вршат секакви религиозни обреди во селата Зрзе, Крапа и Барбарос додека трае епидемијата. Во случај забраната да се прекрши, вели тој, свештеникот „да биде проколнат од самиот Седржател, од Отецот, од четворицата евангелисти и од 310-те Свети Отци, а неговата слава да биде како онаа на Јуда, кој го предал Христос“.
Записот претставува редок историски извор пишуван на црковнословенски јазик, кој ја потврдува тезата на неколку еминентни османисти дека, и покрај бројните теолошки толкувања за појавата на болеста, османлиската држава уште во шеснаесеттиот век започнала да спроведува мерки за заштита на колективното здравје.
Мерките вклучувале широк дијапазон активности: изработка на дневни извештаи за бројот на починати, правила за ограничување на движењето, изолација на болните, правила при погребување на телата, па дури и правила за одржување на хигиената на јавните простори. Православните свештеници од висок ранг, кои биле дел од тогашната државна администрација, според овој запис, дури изрекувале и клетви во светите книги, барајќи ефикасен начин да ги одложат верските обреди и со тоа да го ограничат ширењето на заразата.
Вообичаена е перцепцијата дека клетвите му припаѓаат на доменот на фолклорот и паганските традиции, така што тие најмалку би требало да се најдат испишани во светите скапоцени книги. Но, всушност, секој што истражува византиски или словенски ракописи, често се соочува со клетви и анатеми, кои служат за регулирање различни нешта.
Најмалку еднаш во историјата, високите црковни власти го сметале колективното јавно здравје за неприкосновено право и барале начин да ги одложат најзначајните верски обреди за подобри и посигурни времиња
Некои клетви се пишувале по маргините за да се осигури безбедноста на луксузните книги во манастирите и во црквите, други го осигурувале спроведувањето на договорот меѓу две деговорени страни, а трети, како оваа, имале цел да осигураат почитување на одлуките донесени од највисоките инстанци. Функцијата на овој запис, меѓу другото, е да предизвика страв од вечна казна кај пониските свештенички кругови, доколку тие не ја почитуваат одлуката на Соборот.
Јеромонахот Паисиј повикува цела плејада божествени фигури на помош, што може да сугерира дека отстапувањето од ваквите одлуки не било сосема невообичаено. Исто така, важно е да се напомене дека ваквите четвороевангелија не биле само текстови, ами и сакрални објекти, кои го претставувале телото на Христос при изведувањето на богослужбите. Оттука, клетвата испишана внатре добива уште поголемо симболичко значење.
Се разбира дека само од овој запис не можеме да изведеме големи теории и општи заклучоци за историјата на справувањето со епидемиите на овие простори. Но, во секој случај, текстот покажува дека во шеснаесеттиот век, далеку пред модерната наука да докаже дека болеста ја предизвикува бактеријата Yersinia pestis, на нашите простори постоеле мерки за справување со епидемии, кои го ограничувале движењето и комуникацијата меѓу луѓето.
И не само тоа. Записот ни кажува дека најмалку еднаш во историјата, високите црковни власти го сметале колективното јавно здравје за неприкосновено право и барале начин да ги одложат најзначајните верски обреди за подобри и посигурни времиња.
