На 19 октомври, во две мали европски држави се одржаа локални избори. Кампањите и во двете земји се одвиваа по некаков воспоставен ред, со таа разлика што, во Македонија, без проблем се трошеа пари за спонзорирање објави на социјалните мрежи, додека во Естонија, тоа беше забрането.
Естонија е земја-членка на Европската Унија, а десетина дена пред изборите, двете највлијателни мрежи, Фејсбук и Инстаграм, престанаа да ги објавуваат спонзорираните постови на тамошните политичари. Тоа се случи бидејќи ЕУ воведе строги регулативи за политичко рекламирање на социјалните мрежи, за да спречи манипулации и прикриено влијание врз гласачите со реклами, чиј извор, финансирање и целна публика не се јавно познати.
Социјалните мрежи не успеаја да одговорат на европските барања за транспарентност, па одлучија да прекинат со политичкото рекламирање во сите земји-членки на Европската Унија.
Парите како главен двигател на кампањите
Само на Инстаграм и на Фејсбук за политички реклами пред избори се потрошиле околу 200 илјади евра | Фото: Pixabay
Македонија не е дел од ЕУ, па политичарите немаат ваков проблем, бидејќи овие европски стандарди не се обврзувачки за нив. Напротив, се оди во друга крајност, па за време на изборна кампања, на социјалните мрежи практично дозволено е сè, бидејќи ниту се регулирани, ниту, пак, некоја од државните институции мониторира што се случува на нив, кој и што објавува, или колку и од каде се парите потрошени за политичките реклами.
Сè друго што е поврзано со изборната кампања е регулирано до детали во Изборниот законик, со посебен фокус на рекламите во медиумите, бидејќи овие пари се двојат од државниот буџет, од кој за оваа намена за локалните избори беа предвидени над 6 милиони евра.
Од друга страна, пресметката на БИРН покажа дека партиите, нивните членови, министрите, независните иницијативи, а и самите кандидати за градоначалници и советници, во првиот круг од локалните избори пуштиле илјадници реклами на социјалните мрежи.
Само на Инстаграм и на Фејсбук, во рок од еден месец пред првиот изборен круг, потрошиле околу 200 илјади евра, покажуваат податоците за политичкото рекламирање, кои ги објавува компанијата Мета, инаку сопственик на двете најкористени социјални мрежи во земјава.
Овие архиви покажуваат дека се спонзорирале изборни реклами, како за промоција, така и за оцрнување на противниците, исто како што даваат увид во тоа дека на социјалните мрежи, кампањата почнала уште пред официјалниот почеток, а траела и за време на предизборниот молк.
Според податоците на Мета, од профилите на триесетина политичари, реклами „течеле“ и во саботата пред првиот круг од гласањето. Еден од нив, тој ден потрошил над 500 евра за 20 реклами, во обид да ги придобие гласачите ден пред изборите.
Ако ова се случи на медиум, државата го казнува медиумот што пуштил реклама среде молк. Но, бидејќи за Фејсбук нема регулатива, нема ни санкција, ниту, пак, побарувања до мрежата за поголема транспарентност на изборните реклами.
На Фејсбук инаку може да се извадат податоци за тоа колку пари потрошил секој профил поединечно во одреден период, но не и колку пари, на пример, се потрошени по конкретна сметка или од конкретна партија.
Инфографик на БИРН со ФБ профилите со најголеми трошоци пред првиот изборен круг
Македонските политичари-инфлуенсери беа присутни и на другите социјални мрежи, а нивни реклами можеа да се најдат и по странските сајтови со помош на платените гугл-реклами. За разлика од Мета, другите компании не даваат увид за тоа колку пари биле потрошени за нив.
Недостиг од надзор и институционален вакуум
Политичките реклами на социјалните мрежи одамна не се новина – тие повеќе од една деценија претставуваат важен дел од изборните кампањи. Нивното влијание врз гласачите е неприкосновено, особено ако се има предвид дека, според последното истражување на Меѓународниот републикански институт (ИРИ), за четвртина од македонското население, социјалните мрежи се главен извор на политички вести, додека повеќе од половина од граѓаните редовно се информираат токму преку нив.
Ова е очекувано, бидејќи речиси 70 проценти од населението што има право на глас во земјава има свој профил на Фејсбук, над 50 проценти имаат на Инстаграм, а до оваа бројка забрзано се приближува и Тик-ток. Ваквата масовна присутност ги прави идеална алатка за политичка комуникација, но и потенцијален извор на манипулации и нетранспарентно финансирање кампањи.
Поради овие ризици, Европската Унија воведе построги правила за транспарентност во политичкото рекламирање – особено во делот на потрошените средства и таргетирањето на публиката, на што претходеа и повеќе случувања поврзани со изборите во земји-членки на Унијата.
Еден од последните е примерот од Романија, каде што лани во ноември беше поништен првиот круг од претседателските избори поради сомнежи за странско мешање преку социјалните мрежи. Кандидатот Калин Георгеску неочекувано стана фаворит благодарение на масовна поддршка на Тик-ток, но истрагата откри дека неговата кампања била финансирана и координирана од странски актери.
Сличен случај имаше и во Унгарија, две години претходно. Унгарскиот портал „Телекс“ објави дека организација на интернет-инфлуенсери блиски до владејачката партија Фидес подготвувале кампања вредна околу 2,7 милиони евра за промоција на владини пораки. Според медиумот, на овој начин, организацијата станала најголем политички рекламер во земјата на социјалните мрежи, заобиколувајќи ги правилата и ограничувањата што важат за предизборните кампањи.
Многу препораки, малку активности
Ниту еден надзорен орган нема мандат да ги следи социјалните мрежи за време на избори | Илустрација на БИРН
Во Македонија, одамна е нотирано дека постои сериозна потреба од регулација на политичкото рекламирање на социјалните мрежи. Овој проблем континуирано се посочува во повеќе последователни извештаи на Мисијата на ОБСЕ/ОДИХР, која редовно ги набљудува изборните процеси во земјава.
Во извештајот по првиот круг од локалните избори се наведува дека „кампањата на социјалните мрежи, вклучувајќи ги платените политички реклами и кампањите од трети страни, не е конкретно регулирана. Ниту еден надзорен орган нема мандат да ја следи, ниту да открива дезинформации, манипулативна содржина или координирано неавтентично однесување, што предизвикува загриженост.“
Оттаму истакнуваат и дека голем дел од претходните препораки за транспарентност и финансиско известување на кампањите останале неисполнети.
По ланските избори, и Државниот завод за ревизија побара законски измени за да се регулираат трошоците за рекламирање на интернет и на социјалните мрежи. Истата препорака ја упати и Државната комисија за спречување на корупцијата, посочувајќи дека нерегулираното дигитално рекламирање претставува потенцијален извор за злоупотреби.
Сепак, сите овие укажувања не резултираа со конкретни промени. Иако, работната група за измени на Изборниот законик изготви текст уште во 2023 година, овие измени сè уште не се влезени во собраниска процедура. Според соговорниците на БИРН што учествувале во нивната изработка, новите правила би требало да ги надминат повеќето постојни проблеми.
„Што поскоро мора да се направи измена на Изборниот законик за да се знае кој ќе врши мониторинг на социјалните мрежи за време на избори и, генерално, да добиеме изборен законик што ги следи промените“, укажува директорот на Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги-ААВМУ, Зоран Трајчевски.
ААВМУ, во 2023 година направи доброволен Кодекс на однесување во онлајн-просторот за време на избори, но го имаа потпишано само пет политички партии и четири независни кандидати што учествуваат на овие избори.
Во отсуство на таква регулатива, однесувањето на политичките актери на социјалните мрежи за време на кампањите е препуштено на нивната добра волја. Тие самостојно одлучуваат колку пари ќе потрошат за реклами и дали ќе ги почитуваат правилата за изборна кампања.
Затоа, ниту една институција не реагираше кога кандидат за градоначалник на Скопје, на Фејсбук почна оцрнувачка кампања против свој противкандидат уште во септември, пред самиот почеток на кампањата, што е забрането со Изборниот законик. Ниту, пак, кога платените реклами течеа во изборен молк. Во исто време, и самите министри користеа платени реклами за директно политичко промовирање – без надзор и без ограничувања.
