Писак, Сплит, Загреб
На третиот кат во зградата која што се наоѓа на шеталиштето „Бачвице“ број 10 во Сплит, гласна рок музика одѕвонува по ходниците во текот на ноќта. Во оваа зграда, во која се наоѓаат голем број на организации и помали политички партии, се наоѓа и ателјето на локалниот уметник, Паве Мајиќ.
Стоејќи меѓу своите дела со шарени геометриски форми, во бел мантил прекриен со дамки од боја, Мајиќ вели оти му е жал што „Ферал не преживеал”.
Токму во овие простории во кои е Мајиќ, како и во поголемиот дел од канцелариите на третиот кат од зградата, пред 25 години почнал да излегува легендарниот антисистемски сатиричен неделник „Ферал Трибјун“.
Поранешната редакција на „Ферал Трибјун“, денес е уметничко ателје. Фото: Свен Милекиќ/БИРН.
Во првиот број „Ферал Трибјун“ излезе со голем наслов, „Анте Павелиќ е пронајден жив”, најавувајќи „ексклузивно интервју” со лидерот на усташкото движење, кој веќе 33 години беше починат, со што иронично се сугерираше дека неговиот дух се вратил во политичкиот живот во Хрватска.
На фотографијата на насловната страница се гледаше рака која зема полициски пендрек од друга рака, со наслов „Штафета на младоста” – парафразирајќи ја штафетата која, додека постоеше Југославија, му се врачуваше на југословенскиот претседател, Јосип Броз Тито – а која на читателите им се подаруваше по повод 71 роденден на тогашниот хрватски претседател, Фрањо Туѓман.
„Ферал Трибјун“ беше еден од ретките медиуми во Хрватска, кои во 90-тите години му се спротивставуваа на режимот на Туѓман, кога поголемиот дел од медиумите беа под контрола на власта. Со својата сатира и истражувачко новинарство, Ферал беше простор за новинарска слобода, нудејќи алтернатива на доминантниот наратив во земјата.
До неговото затворање во 2008 година, како последица на немањето реклами, на поднесуваните тужби и на финансиските проблеми кои беа резултат на мешањето на државата, „Ферал Трибјун“ беше важен, бидејќи им даде простор на многу истакнати новинари, уредници и колумнисти од други медиуми, кои беа отпуштени од работа или беа маргинализирани, а кои бараа послободно опкружување во кое ќе можат да се изразат.
„Ферал Трибјун“, идеја родена од потреба
Првиот број на „Ферал Трибјун“. Оригиналното лого за весникот го креирал Борис Дежуловиќ. Фото: Лео Николиќ/Свен Милекиќ/БИРН.
„Ферал Трибјун“ се роди во летото 1988 година, како сатиричен додаток на една страница во неделникот „Неделна Далмација“, кој го создадоа Виктор Иванчиќ, Борис Дежуловиќ и Предраг Луциќ, кои подоцна ќе бидат наречени трио Вива Лудеж – кованица од делови од нивните имиња и презимиња.
Новиот весник брзо доби публицитет. „По еден месец, бевме забранети”, вели Дежуловиќ смеејќи се.
Причина за забраната беше сатиричниот прилог во кој се исмејуваа митинзите што ги организираше српскиот претседател, Слободан Милошевиќ, а кои во тоа време доминираа на југословенската политичка сцена.
„Еден месец предходно, бевме студенти што се забавуваат, а сега не имаше во сите весници и не претставуваа како уривачи на Југославија, на социјалистичкото братство и единство”, објаснува Дежуловиќ.
Тие се најдоа на суд и беа ослободени, а тогашниот судија, Бранко Шериќ, ја објасни својата пресуда велејќи дека на сатирата ѝ е „загарантирана слободата на мислата”.
Вива Лудеж – Иванчиќ (лево), Лучиќ (во средина) и Дежуловиќ – на почетокот на 90-тите. Фото: Лео Николиќ
„Ферал Трибјун“ потоа како додаток се префрли во дневниот весник „Слободна Далмација“, но кога весникот го презеде бизнисмен близок до владејачката партија на Туѓман, триото реши да продолжат сами.
Во екот на војните во Хрватска и во Босна и Херцеговина, на 1 јуни 1993 година, „Ферал Трибјун“ продолжи како независен весник – голем потфат на тогашната медиумска сцена, која во голем дел беше под влијание на владејачката партија, Хрватската демократска заедница, ХДЗ.
„Оваа идеја се роди поради потреба, не сонувавме да направиме некаков свој весник, но кога падна „Слободна Далмација“, немаше каде; немаше таков медиумски простор во кој што воопшто можевме да пишуваме“, вели Иванчиќ за БИРН.
„Тогаш се роди идејата ‘ајде да пробаме нешто’, а ако не успееме, тогаш можеме да одиме во странство да миеме садови”, додава тој смеејќи се.
Сплит во 90-тите како Казабланка
Со цел да се покријат трошоците за печатењето на првиот број на независното издание, триото мораше да позајми пари.
„Немавме поим колкава е таа нелегална публика”, вели низ смеа Иванчиќ.
Тој додава дека случајно испечатиле 30.000 примероци, кои биле продадени речиси веднаш, уште првиот ден.
Во тоа време во Сплит владеела воена атмосфера – иако градот не бил дел од фронтот – а „Ферал“ бил доживеан како ‘странец’ во градот.
„Бевме сместени во таа мала редакција на шеталиштето Бачвице 10, како во некој азил или атомско скривалиште, одвоени од тој ужас околу нас … По Сплит тогаш одеа класични усташи, црнокошулци со знакот ‘У’ на капите и со калашникови”, се сеќава Дежуловиќ.
„Ние во Сплит секогаш се чувствувавме како да сме паднати од Марс во тој град; немавме никакви допирни точки со него “, нагласува Иванчиќ.
„Во Сплит атмосферата беше мрачна. Градот беше некаква верзија на Казабланка (легендарен холивудски филм): не си на линијата на фронтот, но тука се шверцерите со оружје и дрога, мрачен полусвет што се влече околу војната. Плус, тука имаш и масовно одземање на воените станови, со агресивна десничарска атмосфера“, се потсетува тој.
„Ферал“ – помеѓу рок-бенд и Монти Пајтон
Редакцијата на „Ферал Трибјун“, од лево на десно: Лучиќ, Хени Ерцег, средниот прст на Рино Белан, Небојша Тараба, Лео Николиќ, Дежуловиќ и Иванчиќ. Фото: Лео Николиќ.
Непријателската атмосфера во градот и државата не внесоа дефетизам во редакцијата на „Ферал Трибјун“.
„Ние никогаш не функциониравме како супер професионална редакција, во која секој човек си ја знае својата работа и никој никому не се меша во работата, ниту пак има некаков контакт, освен деловен. Се дружевме, секој ден по работа, одевме заедно во кафулиња или во биртијата на Миро. Така што, навистина, бевме како едно семејство”, вели Дежуловиќ.
„Тоа не беше класична редакција, повеќе како рокенрол бенд”, додава тој.
Она што не недостасувало во „Ферал“, била креативноста.
“’Ферал’ беше сериозен креативен погон од самиот старт … Ние тројцата, кога работевме сатира, бевме меѓусебно лишени од самобендисаност. Кога некој на другиот му велеше ‘ова не ти чини’, овој другиот не прашуваше ‘зошто’“, објаснува Иванчиќ.
Весникот разви уникатен, хибриден стил на известување, комбинирајќи ги сатирата, сериозното истражувачко новинарство и другите литературни форми.
Дамир Пилиќ почнал да работи за „Ферал Трибјун“ во 1994 година. И денес се сеќава на духовитите и креативни колегиуми во весникот, на кои триото водело главен збор.
„Тие тројца, покрај тоа што се одлични новинари, се најдуховитите луѓе што ги познавам. Кога покрај нив ги имаш и (новинарите) Ивица Иванишевиќ и Чиќо Сењановиќ, јас секогаш на колегиум имав чувство дека гледам Монти Пајтон“, вели Пилиќ за БИРН.
„Покрај тоа, сите тие беа врвни интелектуалци. Виктор ни велеше: ‘Треба да читате весници за да бидете информирани, но мора да читате и книги за да имате речник’. Никој друг потоа ова не ми го има речено“, додава тој.
„Ферал“ и Туѓман – Давид и Голијат
Туѓман како “Фрањо 5” – референца на холивудскиот класик “Jaws”; Измислено сведочење на Туѓман пред Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија, во кое тој вели: „Чесен суду, не сум жив”. Фото: Лупига
Владата и функционерите на ХДЗ, што можеби не изненадува, го критикуваа „Ферал Трибјун“, обвинувајќи го за антихрватско известување, во време кога земјата беше во војна.
Иако во првите настапи во Сплит во 90-тите години Туѓман позитивно зборуваше за „Ферал“, тој наскоро го смени тонот и изјавуваше дека „некаков фераловски срам” ги „срами Сплит и Хрватска”.
Во 1996 година, обвинителството поведе постапка против новинарите Иванчиќ и Маринко Чулиќ, поради написот во кој тие напишаа дека Туѓман се угледал на политиката на помирување на поранешниот шпански диктатор, Франциско Франко.
Иако процесот го иницира државниот обвинител, Туѓман, како претседател, мораше да потпише согласност за тоа – и тој тоа го направи.
Во подоцнежните настапи во медиумите, советникот на Туѓман за внатрешна политика, Ивиќ Пашалиќ, кој „Ферал Трибјун“ го опиша како „ултралевичарски и антихрватски” весник, изјави дека на Туѓман навистина му е жал за овој пристап на „Ферал“ кон него, и дека тој, всушност, никогаш не мислел да го забрани.
Во однос на Туѓман, Иванчиќ верува дека тој едноставно бил исклучително недуховит човек и оти имал „лични проблеми со сатирата како таква”, со што станал погодна личност за сатира.
„Од друга страна, тоа беше време на автократско владеење. Нормално беше Туѓман да решва за сè – од фудбал, преку економија, до војна – и во таа смисла, беше нормално да бидеме фокусирани на него, како симбол на власта“, истакнува Иванчиќ.
Насловната страница со Туѓман и Милошевиќ го обиколи светот
Насловната страница од 1993 со Туѓман и Милошевиќ; Во подоцнежната верзија беше вклучен и Алија Изетбеговиќ – реакција на „Ферал“ на Дејтонскиот мировен договор. Фото:Лупига/Лео Николиќ.
Она по што „Ферал Трибјун“ стана познат, се сатиричните насловни страници со духовити наслови. Насловните страници, со изобилните референци од популарната култура и секојдневната политика, вклучуваа фото-монтажа на политичките функционери и на другите моќници.
Поради ваквите насловни страници и сатирата, која се занимаваше со најтешките општествени и политички теми, уредништвото на легендарниот „Шарл Ебдо“, во 1994 година, го посети Сплит и редакцијата на „Ферал“.
Лео Николиќ беше графички уредник и дизајнер на весникот од неговиот прв до последниот број. Тој раскажува како на 28 декември 1993 година настанала насловната страница на весникот, на која полуголи се прикажани Туѓман и српскиот претседател Слободан Милошевиќ, прегрнати во кревет.
Насловот гласеше: “Дали се боревме за ова?” – референца на познатата реченица на ветераните партизани, изречена по Втората светска војна. На ироничен начин, насловната страница се осврнува на мировните разговори во Женева, на кои учествуваа Туѓман и Милошевиќ.
Николиќ објаснува дека за легендарната насловна страница биле искористени телата на Иванчиќ и Дежуловиќ, кои биле фотографирани во креветот на Лучиќ, а која фотографија потоа била преработена во фотошоп.
„Редизајнот на оваа фото-монтажа беше повторуван неколку пати, а нешто слично направија неодамна со Колинда Грабар-Китаровиќ и со Александар Вучиќ. Оваа насловна страница стана едно општо место во регионот, па дури и во пошироката источно-европска област“, објаснува Николиќ.
Иако насловната страница го привлече вниманието на светските медиуми, а „Њујорк тајмс” ја врами во својата редакција, реакцијата на државниот режим беше жестока и брза.
Првиот судир со државата
Насловна страница со пораката „Внимавај на својот грб”, во времето кога Иванчиќ бил мобилизиран, на која е прикажан главниот уредник на весникот, по кого оди функционерот на ХДЗ, Драго Крпина, гласен критичар на „Ферал“. „Ферал ве ослободува“, парафраза на слоган на нацистички камп -„Arbeit Macht Frei”. Фото: Медиа центар Сараево/Лео Николиќ
Веќе за новогодишната ноќ, воени полицајци дошле во „Ферал Трибјун“ за да му достават на Иванчиќ покана за бојното поле. Рекле дека ќе го чекаат пред зградата.
„Мене не ми се допадна воопшто за новогодишната ноќ да бидам во касарна. Тие чекаа пред зградата, но јас, во договор со фоторепортерот, избегав во Загреб, бидејќи сакав таа работа да биде јавно објавена. Имав лошо чувство, бидејќи видов дека тоа е казнена мерка кон мене и тука немаше ништо регуларно“, истакнува Иванчиќ.
Тој се криел неколку дена во Загреб, а од „Ферал Трибјун“ ја информирале меѓународната заедница. Потоа се вратил во Сплит и ѝ јавил на воената полиција да дојде и да го ‘собере’.
Полицијата го уапсила, го ставила во воен затвор неколку дена, потоа го одвела во касарната во Драчевац во близина на Сплит, каде што поминал кратка воена обука и набрзо бил пуштен.
Дежуловиќ додава дека мобилизацијата на Иванчиќ била против договорот што со медиумите го направило Министерството за одбрана.
„Тоа беше надвор од сите обичаи, и во крајна линија, надвор од директниот договор на хрватските издавачи со Министерството за одбрана, според кој уредниците и новинарите беа поштедени од мобилизација, бидејќи ние како новинари, на крајот на краиштата, бевме на фронтот и без покана“, објаснува Дежуловиќ.
„Освен тоа, ова беше најлесниот начин да го тргнете внатрешниот непријател. Го мобилизирате, тој гине на фронтот и проблемот е решен. Тешко дека некој може да ме увери оти и за ова не се размилувало во случајот на Виктор“, додава Дежуловиќ.
Сепак, брзото пуштање на Иванчиќ од касарната, била само привремена победа за „Ферал Трибјун“, бидејќи државата наскоро почнала со уште подиректни обиди за дестабилизација на весникот, со користење на финансиски и правни притисоци – кои на крајот доведоа до гаснење на весникот.
Вториот дел од текстот на БИРН за неделникот „Ферал Трибјун“, ќе биде објавен во вторник.
