За време на пандемијата на ковид 19, која почна во јануари 2020 година, балканските земји беа, или критикувани, или пофалени, во зависност од тоа колку бргу дојдоа до значајни количества вакцини и почнаа со вакцинација.
Парите беа помал проблем од достапноста, повторуваа тогаш владите, бидејќи се обидуваа да добијат доволно вакцини, што на крајот, во втората половина од 2020 година, и се случи.
Сега работите се сменија. Откако го достигна врвот во летните месеци, вакцинацијата драстично опадна. Во складовите има илјадници и илјадници неискористени вакцини.
Некои нужно ќе мора да се уништат поради тоа што им истекува рокот на употреба, а другите до крајот на годината, веројатно ќе завршат на ист начин.
Сите земји не ги откриваат податоците за тоа на колку точно вакцини им истекува рокот и никој не сака да разговара за нивната цена.
Но, едноставната пресметка, што ја зема предвид најевтината цена на вакцините, наведена од УНИЦЕФ, покажува дека се изгубени или ќе се изгубат десетици милиони евра.
Користејќи ги овие пресметки за оние балкански земји за кои имало доволно достапни податоци, иако во некои случаи само како неофицијални проценки, се чини дека Македонија, Босна и Херцеговина, Бугарија, Црна Гора и Косово заедно, до крајот на оваа година ќе потрошат вкупно околу 21 милион евра поради застарените вакцини. Тие се произведени најверојатно од Фајзер и од Модерна.
Во услови на потреба од итна набавка на вакцини, за властите тоа беше пресметан ризик.
„Наша примарна грижа беше здравјето на граѓаните , па во непредвидливи услови, не знаејќи колку долго ќе трае епидемијата, главната цел беше да се набават доволно вакцини за да може процесот на вакцинација да се одвива непречено. Тоа значеше прифаќање на ризикот од потенцијални загуби преку вакцините со истечен рок; тоа е ризик што секоја земја мораше да го направи“, изјави за БИРН извор од Министерството за здравство на Северна Македонија.
Приближна проценка на загуби
Не е лесно да се пресмета вкупното количество вакцини што ќе треба да се уништат и нивната цена.
Сите земји не го открија точниот број на вакцини што ги имаат на залиха или колку платиле за нив, инсистирајќи на тоа дека некои цени биле тајни поради договорите што ги склучиле со давателите на услуги. Во залихите има и донации, а не знаејќи ги точните количества, не може да се пресмета ниту бројот, ниту трошокот.
Но, може да се направи груба проценка ако се земе најниската забележана цена по доза, приближно 5 евра, како што е наведено на веб-страницата на УНИЦЕФ.
Македонија: големи залихи, мал интерес
Интересот за вакцинација во Македонија е драстично намален
Министерството за здравство на Северна Македонија, на пример, соопшти дека веќе е одобрено уништување на речиси 66.000 вакцини со истечен рок. Исто така, соопшти дека на залиха има дополнителни 330.000 вакцини, произведени од Фајзер и Модерна, кои се со рок на траење до крајот на годинава.
Судејќи според информациите на Министерството дека во изминатите неколку недели стапката на вакцинација е драстично намалена од неколку илјади дневно во почетокот на годината на нешто повеќе од 20 вакцини дневно сега, слободно може да се претпостави дека огромното мнозинство од овие 396.000 вакцини ќе останат неискористени.
Ако се покаже дека е така, и ако една вакцина чини најмалку 5 евра, само оваа мала земја до крајот на годинава ќе треба да уништи вакцини во вредност од околу 1,98 милиони евра.
Земајќи предвид дека сите соседни земји, исто така, пријавуваат намалување на стапката на вакцинација, при што Косово вели дека во некои денови не се вакцинира ниту еден човек, оваа поедноставена формула може да се примени и за нив.
Босна и Херцеговина: гробишта за донирани вакцини
Во Босна и Херцеговина, и во Федерацијата и во Република Српска, велат дека главно се потпирале на донирани вакцини. И двете веќе уништија огромни количества со истечен рок.
Од Институтот за јавно здравје на Федерацијата Босна и Херцеговина, за БИРН, изјавија дека до крајот на септември уништиле или испратиле за уништување околу 608.000 дози со истечен рок.
Од сегашните 395.000 дози на залиха, околу 20.000 донација од Јужна Кореја ќе истечат до декември. Остатокот ќе може да се користи до средината на 2023 или 2024 година.
Користејќи ја како репер истата цена од пет евра по вакцина, до крајот на 2022 година, властите на Федерацијата најверојатно ќе уништат вакцини во вредност од 3,1 милиони евра.
Бројот на главно донирани, уништени вакцини во ентитетот Република Српска е уште поголем. До први септември истекол рокот на околу 861.000 дози.
Во моментов, Република Српска има нешто повеќе од 173.714 употребливи дози, изјавија властите за БИРН, велејќи само дека сите се донирани, не прецизирајќи ги датумите на истекување.
Пресметувајќи ги само дозите со истечен рок досега и претпоставувајќи дека и останатите нема да истечат наскоро, пресметката покажува дека околу 4,3 милиони евра се залудно потрошени.
Севкупно, Босна и Херцеговина сака да уништи вакцини во вредност од 7,4 милиони евра.
Србија и Бугарија: шпекулациите за загуби
Српскиот председател Александар Вучиќ ја пречекува пратката со милион вакцини од Кина. Фото: predsednik.rs
Додека Босна мораше да се потпира на донации, Србија и Бугарија се пофалија дека можат сами да ги обезбедат повеќето од вакцини што им се потребни.
И двете земји подоцна соопштија дека донирале во Босна и во другите соседни земји некои серии вакцини на кои инаку би им истекол рокот. Тие молчат за вкупниот број добиени и истечени вакцини, што го отежнува пресметувањето на нивните загуби.
Србија беше позната по обезбедувањето вакцини против ковид 19 пред многу други во светот. Купуваше и западни вакцини и вакцини од Русија и од Кина.
Владата на Србија не одговори на барањето на БИРН за бројот на набавени и уништени вакцини поради истекување на рокот.
Претседателот Александар Вучиќ, во 2021 година изјави дека Србија нарачала околу 15 милиони вакцини од различни производители, но не го наведе бројот, цената на вакцините или компаниите што ги произведувале.
Доктор Раде Паниќ, претседател на Синдикатот на медицинските и фармацевтските работници на Србија, кој работи во главната болница во градот Краљево, во централна Србија, за БИРН изјави дека државата сè уште ги крие овие информации.
„Нема оправдување за тоа криење на податоците во овој момент, ако имало, кога ковид-19 беше во својот ек. Од 15 милиони набавени вакцини, сигурен сум дека најмалку половина се уништени“, изјави д-р Паниќ за БИРН.
Toj се надева дека во договорите на државата со производителите е вклучена и можноста за откажување на некои набавки. Во спротивно, дополнително ќе треба да се плати за уништување на застарените вакцини.
„Се надевам дека државата има договор да ја откаже испораката на другите вакцини што во моментов не се потребни“, рече тој.
Паниќ се сомнева дека вистинските податоци за тоа колку вакцини набавила Србија или колку платила, нема да бидат обелоденети во јавноста додека е на власт актуелната влада.
Во Бугарија, точните податоци се исто така ретки, што ги поттикна шпекулациите за огромни загуби од набавените, но неискористени вакцини.
Последните официјални податоци за набавките се од јуни 2021 година, кога тогашната привремена влада соопшти дека обезбедила 14 милиони дози од Фајзер, кои ќе се користат меѓу 2021 и 2023 година, за 534 милиони лева, или околу 273 милиони евра.
На 16 август, министерот за здравство на привремената влада, Асен Меджидиев изјави за медиумите дека се уништени 1,3 милиони дози на вакцини со поминат рок.
Поновите информации се скудни. БИРН не беше во можност да дојде до Министерството за здравство, ниту до Регионалниот здравствен инспекторат во Софија.
На 22 октомври, поранешниот министер за внатрешни работи (2005-2008) Румен Петков, од маргиналната левичарска и антиваксерска партија АБВ, го обвини Министерството за здравство дека купило повеќе дози од потребните, односно вкупно 15.740.694, од кои повеќето – 8.486.894 од Фајзер/Бионтек. Тој побара истрага за случајот.
Петков рече дека неговите податоци ги добил од Министерството за здравство, според кое, меѓу 2021 и 2022 година, Бугарија донирала дози на Бангладеш, Босна и Херцеговина, Бутан, Иран и на Северна Македонија за да се ослободи од вишокот.
Петков рече дека информациите за тоа колку дози се уништени поради истекување се неубедливи, бидејќи таквите дози периодично се отстрануваат. Министерството за здравство не ги коментираше неговите изјави.
Во отсуство на официјални податоци за овие донации и употребливоста на донираните вакцини, дури и по најскромна пресметка, Бугарија уништи 1,3 милиони вакцини. Под претпоставка дека чинат по 5 евра, потрошени се некои 6,5 милиони евра.
Црна Гора: 60 отсто од вакцините се искористени
Црна Гора досега уништила вакцини во вредност од околу 3,46 милиони евра
Од февруари 2021 година, Црна Гора купила 1,06 милиони дози вакцини против ковид 19, а, според Институтот за јавно здравје, 60 отсто од нив, околу 674.000 дози биле употребени.
Црногорската фармацевтска управа Монтефарм соопшти дека речиси 346.000 се уништени поради застареност. Тоа вклучува уништување во септември на 27.754 дози вакцини Астра Зенека, како и 133.200 дози вакцини Фајзер, 35.000 дози руски Спутник В и 39.310 дози на вакцината Модерна.
Ако секоја вакцина чинела околу пет евра, Црна Гора досега уништила вакцини во вредност од околу 3,46 милиони евра.
Во моментов, официјалните податоци покажуваат дека на земјата ѝ останале вкупно 152.000 дози вакцини Фајзер, Синофарм и Синовак, кои ќе истечат во мај 2023 година.
Како и во другите земји, интересот за вакцинација е намален.
„Интересот за вакцинација беше во пораст од почетокот на јули до средината на август поради зголемувањето на бројот на нови случаи на ковид 19. Но, во изминатите два месеца има намалување на бројот на луѓе што доаѓаат на вакцинација“, велат од Институтот за јавно здравје.
Косово: трка со времето за да се потрошат залихите
Од косовското Министерство за здравство, за БИРН, изјавија дека земјата има на залиха околу 400.000 вакцини против ковид 19.
„Сите овие вакцини имаат рок на употреба во следната година“, се вели во писмениот одговор од Министерството.
Не кажаа колку дози треба да уништат поради истекување на рокот, но рекоа дека вакцините за ковид 19 со истечен рок ќе се уништуваат во согласност со упатствата на Светската здравствена организација.
Министерството, исто така, не сакаше да соопшти колку чинат вакцините од Фајзер поради доверлив договор со компанијата.
„Останатото се донации“, се наведува во соопштението, без да се прецизира колку од нив.
Ако се претпостави дека Косово досега нема уништено ниту една вакцина, имајќи предвид дека на тековните 400.000 им истекува рокот следната година, трката со времето за нивна употреба е во тек.
Тоа ќе биде тешко, бидејќи Министерството вели дека од октомври интересот за вакцинација е намален на околу 15 вакцини дневно. Има денови кога луѓе воопшто не се вакцинираат, покажуваат официјалните податоци.
Користејќи го истиот образец на пресметка, Косово ризикува да уништи вакцини вредни околу 2 милиони евра.
