Тешко денот да поминеше без опасност – одење на борбена линија или известување од улиците на Сараево, тоа беше лотарија, среќа…“
Вака, босанската новинарка, Аријана Сарачевиќ Хелаќ, се сеќава на раните 90-ти – времето на опасност, страв и крв. „Имав среќа за време на војната, навистина имав“, вели, Сарачевиќ Хелаќ, која тогаш работела за Радио-телевизија Босна и Херцеговина. „Бев заробена, паднав од хеликоптер, куршумот помина толку блиску до мене, што со години имав белег од него“.
Војните на Балканот во 90-тите, во историјата се запишани како едни од најсмртоносните за новинарите. За време и веднаш по конфликтите што избувнаа среде распадот на Југославија и кои траеа од 1991 до 2001 година, беа убиени повеќе од 150 новинари, фотографи, телевизиски сниматели, продуценти, фиксатори и други медиумски работници.
Некои беа убиени од страна на борци на контролни пунктови, некои во своите канцеларии или надвор од нивните домови; други беа убиени во неселективни минофрлачки напади или станаа „колатерална штета“ при воздушни напади. Доаѓаа од различни медиуми и различни земји, но единственото нешто што им беше заедничко беше тоа што беа убиени додека си ја вршеа работата.
Нивната смрт остави неизбришлива трага на тага – 23-годишен фотограф кој беше убиен додека ја правеше последната фотографија на својот сакан роден град во пламен; дописник чиј череп беше смачкан од неговата сопствена машина за пишување; репортери и фиксатори убиени ден по завршувањето на војната од која известуваа; телевизиска екипа која настрада заштитувајќи петгодишно дете од артилериски напад.
За само мал број убиства на медиумските работници во војните во 90-тите, беа спроведени соодветни истраги, дури и од страна на нивните земји. Уште помалку луѓе беа гонети. До јануари 2022 година, единствено осудено лице е „Капетан Драган“ Васиљковиќ, командант на српска паравоена формација, кој беше прогласен за виновен за воени злосторства врз воени затвореници и цивили, меѓу кои и еден репортер.
Во некои случаи, не е јасно ниту кој отворил оган, а и понатаму се водат спорови околу тоа, која страна на бојното поле била виновна. Предмети во обвинителствата ширум Балканот остануваат и натаму отворени, кои, како што одминуваат годините, собираат сѐ повеќе прав.
Специфичните околности на војните на Балканот, создадоа посебни опасности за новинарите – особено подготвеноста на различните сили, со гранатирање и снајперски оган да напаѓаат цивилни подрачја во градовите, како Сараево. „Толку малку обѕир имаше кон цивилите, кон човештвото“, вели Жанин ди Џовани, која во војните на Балканот, известувала за „Тајмс“. „А новинарите во Сараево – ние бевме дел од градот. И ние бевме цел – не затоа што бевме новинари, туку затоа што бевме таму“.
Една од причините зошто конфликтите на Балканот беа толку смртоносни за новинарите, беше раширениот ангажман на паравоените формации – борци кои беа „водени од националистичка омраза, мотивирани од грабежи и желбата да се истреби другата страна“, нагласува, Драго Хедл, кој ја покривал војната во Хрватска, за весникот „Слободна Далмација“.
Паравоените единици дејствуваа со чувство на неказнивост. Како што еднаш истакна дописникот на Би-Би-Си, Џон Симпсон: „Тие знаат дека веројатно нема да се соочат со проблеми, ако пукаат во незгоден сведок“. Тие често беа воено необучени и слабо дисциплинирани, а понекогаш и пијани. Во 1999 година, додека известувале за војната во Косово, пијани паравојници ги одвеле Жанин ди Џовани и две нејзини колешки во шума, а потоа „ги натерале да клекнат, преправајќи се дека ќе нè убијат“.
„Пукаа преку нашите глави и се расправаа дали да ме силуваат или не“, се сеќава ди Џовани. „Како што често се случува кога има војна, интервенираше случајноста на судбината – добија радио повик дека во близина е соборен американски пилот, па едноставно ни ја украдоа целата опрема и парите, и нѐ фрлија среде темна и ледена планина“.
Војните на Балканот се карактеризираа со фрагментирана сложувалка на борбени линии и контролни пунктови, а репортерите понекогаш несвесно залутуваа во ризично подрачје. Маркус Танер, кој работел за „Индепендент“ во воените години, се сеќава дека возејќи се зад еден свиок, налетал право на „маса хистерични, испаничени хрватски Срби, кои нè извлекоа од мојот автомобил и нè полија со бензин, велејќи дали ако тие умрат, тогаш треба да умреме и ние“.
Некои медиумски објекти биле погодени, затоа што се сметале за канали на „непријателската пропаганда“. „Првиот напад во Босна и Херцеговина беше насочен кон медиумите. Хум (ТВ репетиторот на рид над Сараево) беше гранатиран со цел да се запре емитувањето, за да се спречи вистината за агресијата врз Босна и Херцеговина да стигне до остатокот на светот“, вели Аријана Сарачевиќ Хелаќ.
Неколку години подоцна, НАТО го бомбардираше седиштето на Српската радио-телевизија во Белград, бидејќи, според британскиот премиер, Тони Блер, таа била дел од „апаратот на диктатурата и моќта на Милошевиќ“. Раководството на РТС не успеа да ги евакуира вработените, а 16 од нив беа убиени. Многумина веруваат дека тие биле оставени таму да умрат, за да може режимот на Милошевиќ да го искористи тоа во пропагандни цели.
„А како поинаку да се убие вистината?“
Славко Ќурувија. Фото: Фондација „Славко Ќурувија“/Предраг Митиќ
Медиумите, исто така, понекогаш беа целени, во обид да се контролира наративот за конфликтот. Јета Џара, директорка на БИРН Косово, која за време на војната во Косово работела како фиксатор и преведувач, вели дека режимот на југословенскиот претседател, Слободан Милошевиќ, се обидел да го прикаже косовскиот конфликт како самоодбрана на неговите сили, „а всушност тие беа оние кои убиваа, ограбуваа и етнички чистеа несрпски села. Значи, во нивен интерес беше да се погрижат вистината да не излезе на виделина, а како поинаку да се убие вистината, освен да се убие или заплаши новинарот?
Џара се сеќава кога камерманот на Би-Би-Си со кој работела, бил застрелан од снајпер, додека известувале за нападот на српските војници и паравоените единици, врз куќата на еден од водачите на Ослободителната војска на Косово во 1998 година. „Куршумот помина низ кутија цигари и снопче банкноти, а потоа заврши во батеријата на неговиот мобилен телефон. Мобилниот телефон всушност го спречи куршумот да влезе во неговиот стомак“, раскажува таа.
„Друга причина зошто војната беше толку опасна за новинарите, е тоа што Милошевиќ инвестираше многу во пропагандата“, вели Џара. „Значи, доаѓањето на странските новинари и прикажувањето на Албанците како жртви на режимот на Милошевиќ на Косово, целосно го уништи наративот што тој се обидуваше да му го претстави на светот, дека само го брани христијанството од муслиманските терористи. Значи, влогот беше голем и затоа тој знаеше да уапси странски новинари, кои доаѓаа да известуваат“, додава таа.
Понекогаш, одредени новинари биле цел на политичка одмазда, како што е српскиот новинар, уредник и издавач, Славко Ќурувија, отворен противник на Милошевиќ, кој беше убиен во Белград од страна на Службата за државна безбедност на Србија, за време на воздушните напади на НАТО врз Југославија.
Бидејќи конфликтите на Балканот беа толку блиску до западна Европа, тоа значеше дека на младите, неискусни новинари, им беше лесно да отпатуваат таму. „За многумина, тоа беше првата вистинска војна. Така што многу луѓе отидоа таму, без да ги знаат правилата на ангажманот, не само професионално, туку и во однос на грижата за себе“, вели Ед Вулиами, кој за „Гардијан“ известувал од војната во БиХ. „Никој не им кажа: Не ги преминувајте борбените линии. Тие тоа го дознаа на потешкиот начин“.
„Ова беа првите војни на нашата генерација, така што никој немаше искуство“, истакнува, Тим Џуда, кој бил дописник на „Економист“ и „Тајмс“ за Балканот, за време на конфликтот. „Во исто време, многу новински организации не сакаа да трошат парите на заштита на нивните новинари“, вели тој.
Џуда се сеќава на инцидент кој се случил на почетокот на војната во Хрватска, кога тој и неговите колеги прашале германски новинар дали сака да ги испрати до подрачјето на Глина, бидејќи имало информации за насилство во тој дел. Германецот одбил. „Во Глина случајно почнаа да паѓаат минофрлачки гранати, па се вративме во автомобилот и се оддалечивме најбрзо што можевме. Во еден момент, прелета автомобил со ознака „Прес“. Тоа е слика која ми остана во сеќавањето, затоа што гледајќи наназад, се прашувам дали можев да направам нешто за да го спречам тоа“. Во автомобилот бил Германецот, Егон Скотланд. Тој ден тој бил убиен во Глина.
Локалните новинари, во дел од поранешните југословенски републики, се најдоа во нова опасна ситуација по избувнувањето на конфликтот. Како што вели Ед Вулиами, „Тие не бараа војна, војната нив ги најде“. Тие имаа помала заштита и беа изложени на поголем ризик од нивните побогати странски колеги, па мораа брзо да учат додека работеа. „Зајакнавме на теренот“, вели Аријана Сарачевиќ Хелаќ. „Никој од нас не беше обучен (за известување од војна), немавме заштита, само упаднавме“.
Маркус Танер вели дека сите страни, во сите војни на Балканот, сакале да го задржат меѓународното мислење на своја страна, па затоа намерно не ги таргетирале странските новинари. Меѓутоа, домашните новинари од „непријателските“ националности, беа друга работа: „Сосема поинаку беше за локалните новинари кои се сметаа за пропагандисти на ‘другата страна’ и согласно тоа беа целени и третирани“.
За време на војните во 90-тите, новинарите кои работеа во опколените градови беа во иста ситуација како и останатиот дел од локалното население, со можност да бидат убиени, како што беше тоа случај со Синиша Главашевиќ, уредник на Радио Вуковар, кој беше убиен заедно со неколку стотина други луѓе, кога Вуковар, кој беше под опсада, падна во рацете на Југословенската народна армија и српските паравоени сили, во 1991 година.
Некои новинари кои можеа да избегаат всушност решија да останат и да продолжат да известуваат, сметајќи дека се должни да ги информираат своите сонародници, а можеби и целиот свет, за тоа што се случува. „За нас борбата за вистина беше наш отпор“, вели Сарачевиќ Хелаќ.
За некои независни новинари, опасноста не исчезна со прекинот на борбените дејствија. „Можев да умрам безброј пати, како и речиси илјада мои сограѓани кои беа убиени на градските улици или во нивните домови за време на бомбардирањето. Но, кога војната заврши и кога почнав да пишувам за злосторствата извршени од одредени припадници на мојот народ, станав цел што оди. Имаше закани, многу сериозни смртни закани и се плашев за својот живот“, вели Драго Хедл.
Властите на државите кои произлегоа од поранешните југословенски републики, речиси не успеаја да ја спроведат правдата за смртта на овие новинари и медиумски работници, главно поради официјална небрежност или незаинтересираност, но понекогаш затоа што нивните убиства сè уште покренуваат прашања за личностите што и денеска се поврзани со највисоките нивоа на власта на Балканот.
Оваа очигледна неказнивост испраќа мрачен сигнал дека таргетирањето на новинарите нема да резултира со казнување. „Фактот што толку малку луѓе се досега повикани на одговорност за убиствата на новинарите на Балканот, сугерира дека убивањето на новинарите е широко прифатено од властите – или барем не е приоритет“, нагласува, Ема Дејли, која, за време на војните во 90-тите, известувала за весникот „Индипендет“, а која денес работи за организацијата, Хјуман Рајтс Воч.
Во отсуство на правда, книгата на БИРН, „Last Despatches“, е чин на комеморација. 20-те приказни собрани во неа, се дел од истоимениот серијал, што БИРН го објавува од 2018 година, во кој семејствата, пријателите и колегите, се сеќаваат на медиумските работници кои загинаа.
Нашите напори да го зачуваме сеќавањето на нив, исто така, го одразуваат нашето верување дека во борбата за вистинска демократија и одржлив мир на Балканот, слободните медиуми се поважни од кога и да е. Според спомен-плочата поставена на ѕидот на станбената зграда во која, за време на војната во БиХ, загинаа тројца новинари во Мостар: „нивните жртви нека бидат предупредување во корист на мирот и толеранцијата“.
Во овој текст придонесе и Азра Хусариќ.
За да добиете примерок од книгата „Last Despatches“, донирајте овде.
