Кај секој што растел во Титова Југославија, денешниот датум веројатно буди силни лични спомени. Но, во матната постјугословенска сегашност, 29 Ноември, или Денот на Републиката, е ден кога секоја од нашите седум мали држави ја покажува својата силна поделеност во врска со наследството од нашата поранешна татковина.
Со текот на времето, овој датум се претвори во редовна годишна забава за југоносталгичарите и за југофобите. Првата група одвај чека нова можност да ги извади своите омилени докази за тоа колку била прекрасна Југославија, при што обично ја издвојуваат силата на „неврзаниот“ југословенски пасош. Во исто време, втората група секогаш од ракавот вади некои вознемирувачки статистики за Голи Оток за да потсети, чисто поради баланс, на бруталната страна на маршалот Тито.
Секоја година, ние (екс) Југословените се сеќаваме дека треба да се сетиме на 29 Ноември. Единствениот проблем е што различни луѓе се сеќаваат на различни работи.
И, секако, тука сме и ние што не се сеќаваме на ништо, бидејќи сме се родиле неколку години подоцна. Исто како и нашите родители, ние, исто така, не сме сосема сигурни дали Јосип Броз Тито бил одмаздољубив диктатор или, пак, ненадминат државник, кој успеал да го фати третиот пат за време на дихотомната доба на Студената војна. Ние сме само љубоморни дека на овој ден сегашноста му го препушта своето место на минатото и дека ние „малечките“ стануваме невидливи. Нашите традиционални општества обично не ни дозволуваат да дадеме свое видување за овој фасцинантен 45-годишен експеримент за кој сме наводно „премлади да го разбереме“.
Па, затоа, ајде да ја смениме темата и да зборуваме за тоа што тие очигледно не го разбираат. Да се прашаме како тие можеле да дозволат нивната држава да се распарчи за толку кратко време и на толку брутален начин.
Неизбежно, одговори прво бараме во учебниците. Во повеќето од нив се вели дека социјализмот бил неодржлив и дека неговата пропаст била неизбежна и во Југославија и во сите други социјалистички држави. Но, тие, исто така, нѐ потсетуваат дека две други социјалистички држави, мултинационални федерации како и Југославија, исто така се поделија, но без крвопролевање.
Зар е можно нашите родители да биле поголеми варвари од нивните современици во СССР и во ЧССР? | Фото: БИРН
И така доаѓаме до еден навистина депресивен заклучок. Па, зар е можно нашите родители да биле поголеми варвари од нивните современици во Советскиот Сојуз и во Чехословачка, земји за кои дури и најтврдокорните југофоби признаваат дека биле неколку чекори зад Југославија?
Не, не мора да значи. Национализмот може да зарази кого било во кое било време, особено ако има материјал што ќе го храни, како во овој случај братоубиствените српско-хрватски колежи од Втората светска војна. И тука дури ни економскиот просперитет не може да помогне. Во тие судбоносни доцни 1980-ти години, Полјаците, на пример, едвај ја дочекаа либералната демократија како итен излез од нивната економска мизерија. А, сепак, денес кога се во ЕУ и живеат безброј пати подобро од тогаш, повеќе сакаат да држат националистички маршеви со стотици илјади луѓе, отколку да ја слават својата тешко изборена слобода.
Се разбира, Југословените не живееле добро во доцните 1980-ти. А, сепак, многумина од нив живееле значително подобро отколку денес, 27 години подоцна. Ова е парадоксот што југоносталгичарите обожаваат да го нагласат за да го илустрираат апсурдот на распаѓањето на заедничката држава, убедени дека времето покажало дека тие се во право. Но, секако, генерацијата што ја растури Југославија веќе го знае ова сосема добро. И, најверојатно, повторно би ја растуриле. Токму ова е пораката на филмот „Караула“, издаден во 2006 година, но со безвременска важност, во и надвор од рамките на поранешна Југославија.
Дејството на филмот се одвива близу југословенско-албанската граница (во денешна Македонија). Приказната се врти околу тамошниот одред југословенски војници, кои изведуваат воена симулација на одбрана од инвазија од соседна Албанија. Во првата половина од филмот се прикажува токму онаа идилична слика за Југославија што југоносталгичарите со задоволство ја истакнуваат. Војниците, сите од различни југословенски републики, служат заедно во совршена хармонија и ги поминуваат војничките денови со песни и со шеги на брегот на Охридско Езеро. Човек безмалку заборава дека всушност се работи за задолжителен воен рок во еднопартиска држава, чија армија била доволно ирационална да троши време и пари за подготовка за потенцијална инвазија од Албанија на Енвер Хоџа, најсиромашната европска држава во тоа време.
Некаде на половина, филмот одеднаш брутално потсетува на границите на „братството и единството“ во една авторитарна држава, која ги присилувала своите млади луѓе да поминат цела година од младоста затворени во воени касарни. Кога на еден српски војник ќе му стане здодевно, се решава да изведе крајно невкусна шега со цел да биде исфрлен од касарната, притоа уништувајќи му ја кариерата на својот командант Босанец. Следува бесмислена кавга меѓу двајцата војници, која служи како паралела за ненадејниот наплив на вистинско насилство низ поранешна Југославија во раните 1990-ти.
Не сме сосема сигурни дали Јосип Броз Тито бил одмаздољубив диктатор или ненадминат државник | Фото: БИРН
Во времето на Тито, малкумина можеле да замислат дека Србите би биле подготвени да пролеат крв за да ја задржат Југославија, или, пак, дека Хрватите би пролеале крв за да ја растурат. Исто како што и Босанецот во Караула воопшто не насетува дека неговиот потчинет војник Србин би му ја уништил кариерата од чиста забава. Долгоочекуваната инвазија од Албанија, нормално, никогаш не се случи. Наместо тоа, охридската воена единица се самоуништи однатре. Исто како и Југославија.
На крајот од филмот, додека командантот Босанец и неговата сопруга лежат мртви, никој не може докрај да сфати како всушност можело да дојде до таква трагедија. Отприлика како изјавата на сега веќе легендарниот млад југословенски војник, кој во 1991 година го опиша почетокот на крвопролевањето во Словенија со зборовите: „па, што знам, тие демек сакаат да се отцепат, а ние демек не им даваме“.
Сепак, најмоќната реплика во филмот ја слушаме во следниот разговор меѓу војникот Србин и неговиот командант Босанец. Вториот конечно му го поставува на првиот прашањето, кое го копка гледачот низ целиот филм: па, зошто побогу ми го направи тоа? Неговиот одговор го погодува директно во срцето секој што е барем малку запознаен со југословенските војни. „Само се шегував“, вели тој.
Кога 65 отсто од Србите гласале за Слободан Милошевиќ во 1990 година, слободно можеме да претпоставиме дека поголемиот дел од нив воопшто не можеле да го предвидат обемното крвопролевање што ќе претстои, без разлика на бројните сигнали во реториката на Милошевиќ. Можеби овие гласачи не се сите чудовишта. Што ако само им се допаѓала неговата остра реторика? Што ако само се шегувале?
Тешко е да се најде друг филм, кој со таква болна ефективност ги отсликува контрадикторностите на југословенскиот експеримент. Импресивно, и веројатно намерно, филмот посветува подеднакво време на грандиозноста на Југославија и на нејзината фатална пропаст.
Целиот прв дел од филмот ја користи безгрижноста на војниците за да ја прикаже грандиозноста на Тито како лидер, кој мајсторски балансирал меѓу двете суперсили во несигурните години на Студената војна. За овие млади луѓе, воената служба, пред сѐ, била можност да создадат среќни спомени со врсници од сите краишта на федерацијата со 20 милиони жители. Нивната безгрижност била можна единствено затоа што неврзаната Југославија била едно од најбезбедните места за живеење во овој турбулентен историски период.
И тогаш, секако, доаѓа на сцена фаталниот недостиг од авторитарната држава, која им наметнува задолжителен воен рок на своите луѓе со единствена цел вештачки да создаде „братство и единство“ меѓу своите шест конститутивни народи и различните други етнички групи. За жал, никогаш нема да дознаеме дали братството и единството успешно ќе се создадело во Југославија по спонтан пат. Присилниот карактер на југословенскиот систем ни оневозможил да го дознаеме тоа. Истиот присилен карактер, кој на крајот ѝ пресуди на Југославија, како и во филмот и во реалноста.
Првата постјугословенска генерација има задача никогаш да не ги оживее духовите од 1990-тите | Фото: БИРН
Светот може многу нешта да научи од „Караула“. Опседнатоста на војската со измислен непријател (Албанците) може да се види и многу подалеку од Југославија. Оваа опседнатост силно одекнува во современата параноја за најразлични надворешни групи, кои наводно ги „загрозуваат“ домашните општества насекаде низ светот, од сириските бегалци во Унгарија, па сѐ до мексиканските „илегалци“ во САД. „Караула“ претставува едно мрачно предупредување дека ако не сме внимателни, доволна е само една искра за да се запали оган, кој потоа нема да може да се изгасне.
За Југославија, пак, „Караула“ е само еден трагичен потсетник за тоа колку бргу духовите од 1940-тите оживеале по смртта на Тито, создавајќи националистичко лудило со децениски последици. Духовите на историјата, секако, имаат тенденција да се повторуваат. Денес, првата постјугословенска генерација има јасна, а, сепак, толку тешка задача: никогаш да не ги оживее духовите од 1990-тите.
