Градење мостови над разбрануваните води

Бранко Кривокапиќ – Риека и Крагуевац

За францускиот писател Стендал, кој ja посетил Ријека во јануари 1831 година, кога градот бил дел од австриската империја, „нејзината топлина и позиција биле величествени”. Но, исто така, тоа била „крајната точка на цивилизацијата”.

За Здравко-Ќиро Ковачиќ, оваа хрватска порта е едноставно градот кој го сака.

Доколку сакате да го впиете сонцето во раните утрински часови во градината на старомодниот хотел „Континентал“, можете да го најдете таму. Неговите одмерени движења ги кријат годините што натежнале на неговиот благо свиткан грб. Се жали на болка во нозете. А, нозете се најважни во ватерполо, спортот за кој тој даде толку многу.

„Би сакал секој да може да ги земе од спортот сите добри работи што ги добив јас”, вели тој тивко.

Како еден од само двајцата преживеани членови од генерацијата што го освои првиот олимписки медал за Југославија во ватерполо во 1952 година, Ковачиќ е сведок на тоа како спортот на Балканот се променил како резултат на политичката клима. Приказната за ватерполото во овој регион, каде што е многу попопуларен отколку во други делови од светот, е и приказна за поширокиот општествен пресврт.

Ковачиќ е Хрват, по раѓање и космополит по избор. „Нашиот драг сењоре Ќиро”, така го нарекуваат неговите сограѓани во Риека, на јазик кој ја одразува долгата историја на италијанско влијание во градот.

Тој е еден од најстарите живи освојувачи на олимписки медал на Балканот. Неговите зборови оживуваат многу луѓе, места и настани … Многу од нив се врежани во приказната за неговиот живот долга 89 години.

„Ме натажува кога ќе помислам на сите мои пријатели кои ги нема”, тој речиси шепоти додека една солза му се тркала по образот.

Ватерполото беше постојано присутно на балканската спортска сцена во текот на комунизмот и националистичките војни во 1990-тите, а останува и сега, во ерата на бавно подобрување на односите меѓу народите на поранешна Југославија.

Во октомври оваа година, клубови од Србија, Хрватска и Црна Гора, чии национални тимови беа меѓу првите четири на ОИ во Лондон, почнаа да се натпреваруваат во заедничка лига за прв пат во последниве децении.

Од ватерполо кон Аполо

И покрај сите промени во текот на годините, односот помеѓу Ковачиќ и неговиот поранешен тимски колега Драгослав Шиљак отсекогаш бил силен, дури и на голема далечина.

Шиљак се преселил во САД во средината на 1960-тите и станал истакнат електроинженер, градејќи академска кариера и работејќи на Сатурн V ракетата што се користела во Аполо вселенската програма – единствениот научник кој го работел тоа од една комунистичка земја.

Србин роден во Белград пред 81 година, Шиљак сега живее во Саратога, Калифорнија. Тој сѐ уште со задоволство се сеќава на исклучителната генерација на ватерполо играчи на која тој и припаѓал.

„Сите имаа силни личности. Имам многу убави спомени за нив. Капитенот на тимот, Ќиро Ковачиќ, сѐ уште е мојот капитен”, вели Шиљак.

Двојката се запознала уште во почетокот на 1950-тите и двајцата биле избрани од страна на југословенскиот тренер Божо Гркиниќ за Олимписките игри во Хелсинки 1952 година. Ковачиќ бил искусен голман, лидер на тимот. Шиљак, сѐ уште тинејџер, бил најмладиот член. Тој, исто така, бил единствениот играч од Србија во тимот во кој доминирале Хрватите.

„Хрватска има долга традиција во ватерполо. Дојдов на подготовките решен да научам како да играм добро во таа средина”, ги раскажува своите сеќавања Шиљак во е-мејл.

Имаше многу луѓе, од кои тој можел да учи. Две години претходно, југословенскиот тим го освоил бронзениот медал на Европското првенство во Виена.

Братство и единство

Спортовите биле сметани за важна алатка за социјална интеграција во Југославија по Втората светска војна, која била особено сложена во регионот, затоа што вклучувала елементи од комунистичката револуција, брутален српско-хрватски конфликт и борби меѓу луѓето со иста етничка припадност.

„Тимските спортови во Југославија служеа за да се покаже дека е можно да се развие успешно мултиетничко и мултикултурно општество врз основа на идеите на социјализмот, дека концептот на братството и единството функционира”, вели Иван Ѓорѓевиќ, антрополог од Универзитетот во Белград.

„Братство и единство меѓу нациите и националните малцинства” беше мотото на Комунистичката партија на Југославија на чело со Јосип Броз Тито.

„Братство и единство – дали има поубави зборови?“ прашува Ковачиќ. „Во суштина, овие зборови ја симболизираат филозофијата на спортот воопшто“.

Дури и во тоа време, постоеја одредени етнички тензии под површината. На почетокот, како единствен Србин во националниот тим, Шиљак вели дека имало одредени „националистичка предизвици“.

„Јас ги игнорирав, бидејќи поддршката од поголемиот дел од играчите секогаш беше позитивна. Како што одминуваше времето, односите се стабилизираа, а денес ги негувам само незаборавните спомени од тоа време“, вели тој.

Девет Хрвати, еден Србин и еден Црногорец го составуваа југословенскиот ватерполо тим, кој пристигнал во Хелсинки, во јули 1952 година да земе учество на XV Олимписките игри.

Со успехот во Хелсинки почна балканската традиција

Социјалистичка Југославија ја започна својата долга традиција на олимписки успех во ватерполо со освојување на среброто на Олимписките игри во Хелсинки во 1952. Земјата освоила вкупно три златни и уште три сребрени медали на следните Олимписки игри и никогаш не се пласирала подолу од петто место.

По падот на стара Југославија, Хрватска има освоено еден златен и еден сребрен медал во машко ватерполо, а Србија има освоено два бронзени медали. Србија и Црна Гора освоиле сребро и една бронза кога се натпреварувале како една држава.

Само Унгарија, со 15, има освоено повеќе медали во ватерполо во машка категорија од Југославија и државите кои произлегле од неа, кои вкупно имаат освоено 13.

„Бевме гладни за сè. Во нашата земја, немавме тропско овошје, слатки, чоколадо … Ништо”, се сеќава Ковачиќ.

„Пиевме со литри сок од портокал и од ананас … Жената која работеше во кујната не предупредуваше дека тоа не е здраво”, вели тој.

Но, неговиот тимски колега Вељко Бакашун одговорил: „Не грижете се, госпоѓо. Финска е далеку на север, Југославија е далеку на југ. Ова се јужни овошја: овие сокови дома ги пиеме како вода”.

Во базенот, тимот дошол до шест победи и два нерешени натпревари, со што го освоиле среброто – прв олимписки медал во ватерполо за Југославија. Заедно со веслањето и фудбалот, ватерполото бил еден од трите спортови со кој земјата освоила медали во Хелсинки.

Тоа било последен пат кога Ковачиќ и Шиљак играле заедно на Олимписки игри. Четири години подоцна, во Мелбурн, Ковачиќ ја предводел репрезентацијата при освојувањето на уште еден сребрен медал, па се повлекол од спортот во 1957 година. Шиљак, кој ги пропуштил игрите во Австралија поради повреда, повторно играл во Рим во 1960. После тоа се посветил на науката.

Мои луѓе, мој проблем’

Сепак, играчите на оваа генерација останале блиски. Почнувајќи од 1983 година, на предлог на Ковачиќ, тие се собирале секое лето, заедно со нивните семејства. Нивниот последен собир бил во Клагенфурт, Австрија во 1990 година Се договориле наредната година да се сретнат во Белград. Но, тоа не се случило.

Токму кога бил срушен Берлинскиот ѕид, народите на Југославија почнале да градат свои ѕидови.

На 13 мај 1990 година, пресметката помеѓу фудбалските навивачи на Динамо Загреб и Црвена Ѕвезда од Белград на стадионот Максимир во Загреб била сметана како симболичен погреб на Југославија, предвесник на војната меѓу Србите и Хрватите која започнала следната година и траела до 1995.

Спортовите, кои се користеле за да се изградат мостови, сега биле искористени за да се копаат ровови. Тврдокорните политичари ги искористиле хулиганите. Фудбалските трибини станале жаришта на национализмот.

„Национализацијата“ на политичкиот простор било најлесно да се промовира и постигне преку нешто што му е познато секому”, вели Ѓорѓевиќ од Универзитетот во Белград.

Забелешката на Черчил дека „Балканот произведува повеќе историја отколку што може да поднесе” станало ужасно пророштво. Босна и Косово, исто така, влегле во конфликтот.

Шест години по војната меѓу Србија и Хрватска, хрватскиот град Дубровник бил домаќин на последните четири натпревари во ватерполо од Лигата на шампионите. Ковачиќ бил почесен гостин на полуфиналето помеѓу локалниот тим Југ и српскиот шампион Бечеј. Веднаш штом започнал натпреварот, локалните навивачи почнале да извикуваат: „Убијте ги Србите”. Ковачиќ веднаш станал и заминал.

Во текот на тој период, објаснува Ковачиќ, српските спортски навивачи во Белград викале „Убијте ги усташите!” – нарекувајќи ги Хрватите со името на фашистичкиот режим кој владеел со земјата во текот на Втората светска војна. Но, за Ковачиќ, тоа не било изговор.

„Видете, ако некој полуди на некое далечно место, тоа не е мој проблем. Меѓутоа, ако мојот народ полуди, тоа е мој проблем. Тоа е причината зошто заминав“.

Успешна историја

Заедно со фудбалот и веслањето, ватерполото е најстариот тимски спорт што се игра на Олимписките игри. За првпат бил игран во Британија во средината на 19 век, а играта сега е популарна речиси исклучиво во Медитеранска Европа, Србија и Унгарија.

Најтешката игра на светот?

Во ватерполото, двата тима се обидуваат да поентираат со фрлање на топката во голот на нивните противници. Секој тим се состои од шест играчи плус голман. Само на голманот му е дозволено да игра со топката со двете раце. Играта е поделена во четвртини од по осум минути.

Играчите се во вода во текот на играта и потребна им е голема издржливост и сила за да се натпреваруваат на највисоко ниво. Во ранг-листата составена од страна на спортскиот веб-сајт „Бличер рипорт“во 2011 година, ватерполото е оценето како најтежок спорт во светот – пред австралискиот фудбал и бокс.

Ватерполото во машка категорија за прв пат било вклучено на Олимписките игри во 1900 година во Париз. Оттогаш е дел од сите официјални Летни олимписки игри, освен во 1904 во Сент Луис, кога ватерполо турнирот бил оспорен, но само од американските тимови.

Во женска категорија, ватерполото станало дел од Олимписката програма во 2000 година на игрите во Сиднеј.

Дури и во балканските земји кои го сметаат за национален спорт, ватерполото не може да се пофали со мноштво играчи или голем број посетители на натпреварите. Хрватска, која освои злато на последната Олимпијада, има само 37 регистрирани клубови. Фактот дека во земјата има околу 12 пати повеќе риболовни клубови покажува дека другите рекреативни спортови се многу попопуларни.

Србија, европскиот шампион, има 46 ватерполо клубови – мала цифра кога ќе се спореди со 2.096 фудбалски клубови.

Но, овој спорт се покажал како успешен во регионот и милиони луѓе се одушевуваат кога се играат големи меѓународни турнири во близина.

Двата ватерполо клубови кои ги имаат освоено повеќето европски трофеи, Младост Загреб и Партизан од Белград, се од Хрватска и Србија.

Што го прави ватерполото толку силно на Балканот? Успехот раѓа успех. Откако Југославија започна да освојува титули и медали, луѓето во регионот сакаа да освојат уште повеќе. Да се биде меѓу најдобрите во светот е добро за националната гордост, без оглед колку е популарен спортот на глобално ниво.

Во Србија во јануари 2012 година, околу 2.740.000 луѓе, или повеќе од една третина од населението, го гледале телевизискиот пренос на финалето на Европското првенство во Ајндховен, каде што српската репрезентација со мала разлика ја победи Црна Гора.

Истата година, во август, на плоштадите во Загреб, Риека и Дубровник, десетици илјади фанови излегле да ја поздрават хрватската репрезентација која го освоила олимпиското злато во Лондон.

Двајца другари

Меѓу 13-те ватерполо играчи кои ги славеше Хрватска бил и Дамир Буриќ, 33-годишно, добродушно момче, високо два метри, од градот Пула. Четири недели подоцна, тој потпишал договор со Раднички, клуб од српскиот град Крагуевац, со што станал првиот играч од хрватските национални спортски тимови што играл за српскиот клуб по распадот на Југославија.

Хрват во Србија? Тоа можеби не звучи романтично како Американец во Париз, или софистицирано како Англичанец во Њујорк. Но, не беше опасно, и покрај конфликтот меѓу двете земји.

„Што значи тоа да се биде странец во туѓа земја? Да се чувствувате непријатно? Јас не се чувствувам како странец тука”, рече Буриќ во Крагуевац изминатово лето. „На крајот од краиштата, ние зборуваме на ист јазик”.

Некои српски и хрватски лингвисти би полемизирале околу ова тврдење. Но, јазиците се толку слични што на Буриќ не му е потребен преведувач за да ги разбере пофалбите кои доаѓаат од неговиот соиграч Александар Ќириќ, поранешен српски интернационалец и освојувач на три олимписки медали.

„Исклучителна личност и одличен играч”, вели за Буриќ, 36-годишниот играч родум од Белград.

Ќириќ, кој е слаб и има релативно кревка фигура за играч на ватерполо, е спортски светски патник. Тој играл за седум екипи од пет земји.

Додека се насмевнуваат и прегрнати позираат за фотографии на базенот во Крагуевац, никој не би претпоставил дека пред 11 години тие играле на спротивните страни во натпреварот со толку насилен крај што важи за најозлогласените во историјата на овој спорт.

Хрватска се соочила со Србија и Црна Гора, тим во кој доминирале српски играчи, во финалето на Европското првенство во 2003 година. За да се додаде уште повеќе симболична тежина, настанот се одржал на територијата на друга поранешна југословенска република – Словенија.

Чад над водата

Шампионатот почнал вообичаено во почетокот на јуни. Двата национални тимови дури и престојувале во истиот хотел додека напредувале кон финалето.

„Целокупната атмосфера и односите меѓу членовите на двете репрезентации биле сосема нормални“, се сеќава Дејан Стевовиќ, заменик-уредник на белградскиот весник „Спортски журнал“, кој го покривал турнирот.

Но, совршената бура се подготвувала. Во местото домаќин на турнирот, Крањ, имало значително српско население од околу 2.000 лица. Хрватскиот главен град Загреб е на само 170 километри, а хрватските хулигани виделе можност да предизвикаат проблеми. Словенечките организатори ја потцениле опасноста.

На 16 јуни, на денот на финалето, околу 3.000 Хрвати, главно фудбалски навивачи, пристигнале од Загреб.

„Овие хулигани воопшто не беа дојдени за ватерполото, тие немаа поим што е ватерполо”, вели Дин Бауер, новинар во „Спортске новости“, дневен весник од Загреб, кој, исто така, бил во Крањ.

„Единствената причина зошто дојдоа беше да направат хаос, да се урне половина од градот и да се најдат српските навивачи за тепачка”.

Нашле околу стотина српски навивачи на отворениот базен. Околу 2.000 гледачи биле во внатрешноста на објектот, додека околу 1.000 се собрале надвор. Целото место станало буре барут.

Се пееле навредливи песни и националистички пароли, вообичаена придружба на спортските настани на Балканот, а околу 250 полицајци се обидувале да ја смират ситуацијата.

Во базенот, сепак, работите останале мирни.

„Немаше проблеми, без физички дуели или удари. Ништо невообичаено од она што би можело да се очекува во било кое друго финале”, се сеќава Буриќ.

Ќириќ потврдува: „Ставот на играчите беше во рамките на фер игра, немаше удари или провокации”.

Буриќ и неговиот тим ја започнале последната четвртина водејќи 7-4. Но, Србија и Црна Гора имале драматично враќање и победиле со 9-8 во дополнителното време и ја освоиле титулата. Тогаш навивачите на „Баракудите”, името под кое е познат хрватскиот тим, одлучиле да ги покажат своите заби.

„Се отвори пеколот“, вели Стевовиќ. „Почнаа да фрлаат камења на секој кој беше во базенот“.

Не само камења, туку и столици, шишиња, димни бомби … во целиот чад, играчите на двата тима беа подеднакво во опасност. Со нив беше и министерот за надворешни работи на Србија и Црна Гора, Горан Свилановиќ, кој дополнително ги збесна хулиганите со скокање во базен за да ја прослави победата.

Еден камен го погодил голманот на Србија и Црна Гора, Никола Куљача, по главата. Крв течела во водата.

Ќириќ, исто така, бил жртва на насилство.

„Во хаосот, обидувајќи се да побегнам од бандата, се слизнав на работ од базенот. Го повредив лигаментот во коленото и морав да одам на операција”, се сеќава тој.

Со задоцнување, користејќи сила и солзавец, полицијата успеала да ги совлада хулиганите. Епилог: четиринаесет уапсени престапници, а медалите доделени на приватна церемонија во хотелот.

„Балканска“ реакција

Не помина долго време пред другата страна да одговори на истиот начин. За време на „прославата” на српските навивачи во Нови Сад и Белград биле палени хрватски знамиња и била нападната хрватската амбасада. Владата на Хрватска жестоко протестирала, а министерот за надворешни работи ја откажал посетата на Србија и Црна Гора.

„Политика“ во Белград, најстариот дневен весник на Балканот, објавила долга статија за овие инциденти под насловот: „Побалкански не може да биде“.

„Не можеме, а да не се запрашаме дали спортските натпревари меѓу овие две земји некогаш ќе бидат само тоа, едноставно, спортски настани. Од оваа позиција, не гледаме многу причини за оптимизам”, заклучува анонимниот автор.

Немирите, исто така, го заинтригирале италијанскиот дневен весник „Кориере дела сера“.

„Доколку ова се случеше пред неколку години, можеби ќе бевме сведоци на првата ’ватерполо војна’“, објавил весникот во коментар.

Познато е дека Ел Салвадор и Хондурас имале краток вооружен конфликт познат како фудбалска војна во 1969 година, откако во текот на еден натпревар се зголемиле тензиите помеѓу двете држави. Но, Србија и Хрватска не го земале оружјето повторно в раце заради ватерполото. Релативно брзо, вревата и бесот биле заменети со многу помирна тонови. Следувало извинување и од српската и од хрватската страна.

Двете репрезентации се сретнале една година подоцна на Олимписките игри во Атина и одиграле натпревар во пријателска атмосфера, без ниту еден инцидент.

Помирни води

Една деценија подоцна, се чини дека времето што се чинеше толку далечно за коментаторот на „Политика“ пристигна – кога натпреварите помеѓу српски и хрватски екипи се нормални спортски настани.

Младост од Загреб и Раднички од Крагуевац организирале серија натпревари за загревање во мај, за да се подготват за финалната фаза од нивните национални првенства.

Во октомври оваа година, три српски клубови се приклучиле на седум хрватски, три црногорски и еден словенечки тим во новоформираната Јадранска лига. За прв пат по 23 години, тимови од Србија и Хрватска играат во заеднички ватерполо шампионат.

Игрите помеѓу репрезентациите на Хрватска и Србија сега се почести и, според зборовите на Буриќ, ослободени од „другата димензија”. Буриќ вели дека тој дури има слабост кон некои српски тимови.

„Многу од српските репрезентативци се мои пријатели, па природно е што ми се допаѓаат повеќе од некои ривали“, вели тој.

Трансферите помеѓу српските и хрватски клубови исто така станува рутински. По две сезони со Раднички Крагуевац во Србија, Буриќ се врати дома да игра во Хрватска, за клубот Приморје во Риека. Раднички потпиша договор со уште еден хрватски играч, Јосип Врлиќ.

Порано имаше братство и единство, но сега го нема. По неколку години на турбуленции, односите меѓу народите на поранешна Југославија постепено се нормализираат – иако сѐ уште постојат судири како што беше оној на меѓународниот фудбалски натпревар меѓу Србија и Албанија во октомври.

Во ватерполото барем, соработката меѓу народите од идеолошка стана практична.

„Спорт, уметност, култура – ова се работите кои секогаш нѐ поврзуваа. И тие ќе продолжат да го прават тоа“, изјавува Ќириќ.

Овој текст е дел од програмата Балкански стипендии за новинарска извонредност, со поддршка од фондацијата ЕРСТЕ и Фондациите Отворено општество, во соработка соБалканската истражувачка репортерска мрежа.