Мелиха Зимиќ. Фото: БИРН
Пишува: Игор Спасиќ / Сараево
Зборови од сцена во филмот „Валтер го брани Сараево“ од 1972 година, кои ги изговара германски офицер кога, конечно, сфаќа зошто не може да го фати водачот на отпорот во Сараево, Владимир Периќ Валтер, за време на окупацијата во Втората светска војна.
Германците го барале Периќ, но, всушност, целиот град го претставувал тој отпор, како што се сугерира и во филмот, зборови кои на Мелиха Зимиќ, пензионирана професорка од средно училиште, сѐ уште и се мили.
Периќ е убиен на 06 април 1945 година, на денот кога овој град е ослободен. Неговото име го носат една улица, еден весник и филм, но за сараевчаните, како што е Зимиќ, тој останал важен симбол, засекогаш врзан за Денот на Сараево или за Денот на отпорот.
Времето на Валтер
Зимиќ, професорка по босански јазик и книжевност, ги опишува сараевчани како природни „непријатели на фашизмот“. Таа е една од неколкумината преостанати живи сведоци од овој период на бурната историја на градот, кои можат да зборуваат за тоа.
Сѐ уште се сеќава на својот дом во Башчаршија, каде што живеела целиот свој живот.
Имала седум години кога завршила Втората светска војна.
„Се сеќавам дека татко ми ме носеше некаде со трамвај и низ прозорецот видов како илегалците висат на бесилки на улица“, се сеќава таа.
Членовите на отпорот на нацистичката окупација, тогаш беа познати како илегалци.
„Имаше полно илегалци кои беа фатени и кои својата смрт ја дочекаа на Бентбаша“, вели таа, раскажувајќи за местото на периферијата на градот каде што тие биле убиени.
„Сараевчани беа вистински дел на отпорот, непријатели на фашизмот“, додава таа.
Се сеќава како возрасните ставале душеци на прозорците, за да се заштитат, секогаш во очекување на улични борби.
Со голема тага, таа се сеќава и на својата пријателка Клара, Еврејка, девојче од соседството со кое често пати си играла.
Германците ги апселе Евреите. Таа се сеќава како нејзината мајка ѝ кажала на мајката на нејзината пријателка: „Остави ми ја Клара, ќе ја чувам како што ја чувам мојата Мелиха“.
И, додека семејството размислувало за оваа опција, Германците дошле и ги однеле.
„Никогаш повеќе не слушнав за неа“, вели Зимиќ, скоро со шепот.
Доста живо се сеќава кога Титовите партизани го ослободиле Сараево.
„Луѓето беа среќни кога стигнаа партизаните. Сите излегуваа и им даваа леб, јадења што ги имаа. Добро се сеќавам на сите партизански песни“, додава таа.
‘Златното време’ на Сараево
По завршувањето на Втората светска војна, Сараево и понатаму бил мал град, кој се протегал од Башчаршија до Маријин Двор, скоро два и пол километри по течението на реката Миљацка. Денес, изграденото подрачје на градот се протега на околу 11 километри.
„Сите се познававме едни со други, но тоа беше урбана заедница“, истакнува Зимиќ. „Еднаш неделно одевме во театар, имавме кина, игранки…“.
Со насмевка се сеќава на своите училишни денови во средната женска гимназија во центарот на градот, покрај реката.
Машката гимназија се наоѓала спроти мостот Дрвенија.
„Дрвенија беше нашиот ‘мост на љубовта’“, се кикоти таа.
Зимно време, и старите и младите се лизгале на возвишенијата во градот кои биле покриени со снег, затоа што имало многу малку сообраќај.
„Постоеше голем степен на заедништво. Ако некој се женеше или ако некоја девојка се мажеше, сите од улицата славеа и сите помагаа. Дури и кога некој ќе положеше испит, сите славевме заедно“, раскажува таа.
Таа е голем почитувач на покојниот југословенски лидер, Јосип Броз Тито, и тврди дека градот бил потолерантен во негово време.
„Сите знаевме кој на која религија ѝ припаѓа, но сите го почитувавме тоа. Се радувавме на секој (религиски) празник, бевме возбудени поради велигденските јајца на Велигден, заради баклавата и парите за Бајрам“, нагласува таа.
Како и многу други млади луѓе од исламската вероисповед во Сараево, секогаш присуствувала на полноќната миса во Катедралата за Божик, а и денес е горда заради тоа.
„Тоа беше вистинската вредност на Сараево“, тврди таа.
По Втората светска војна, Сараево рапидно почнало да се шири.
Младите луѓе доброволно оделе на работни акции, акции кои ги организирала власта, а во кои учествувале млади луѓе кои помагале во изградба на патишта и железнички пруги.
Зимиќ раскажува како, заедно со своите пријатели, помагала во изградбата на трамвајската пруга од населбата Малта до седум километри одалечената населба Илиџа.
Единствената зграда, помеѓу овие две сараевски населби, каде што се протегале ливади, била вилата на семејството Ченгиќ, па денес, овој густо населен дел на градот, се вика Ченгиќ Вила.
Населбите како што се Отока, Грбавица и другите, во делот на Нови град, се изградени помеѓу 50-тите и 60-тите години.
Зимиќ вели дека сараевчани биле среќни секогаш кога овој град ќе направел чекор напред, како кога е отворена жичарницата на Требевиќ во раните 60-ти години, или како кога е изграден првиот шопинг центар во 80-тите.
Градот бил особено горд на својата музичка сцена од 60-тите години, нѝ раскажува таа, нагласувајќи дека младите луѓе биле воодушевени од локалните рок бендови, како што се легендарните Индекси, првиот бенд од големиот број кои се појавиле во Сараево и ја освоиле Југославија.
До крајот на 70-тите, жителите, на својата музичка сцена, арогантно ѝ го дале прекарот „Сараевско училиште на Рок ‘н’ ролот“.
Повторно мрак
Кратко време по најсветлите моменти на овој град, кои на светот му се претстави како домаќин на Зимските олимписки игри во 1984 година, се случи нешто што никој не можеше да си го замисли.
Луѓето од сите делови на Босна и Херцеговина, на 5 април 1992 година, дојдоа во главниот град на мировни протести поради порастот на национализмот кој веќе преовладуваше во југословенските републики.
Поголемиот дел од Босанците, тогаш веќе гласаа за независност на БиХ на референдум кој се одржа на крајот на февруари истата година, иако босанските Срби го бојкотираа референдумот.
Словенија и Хрватска веќе беа одвоени од Југославија и, останувањето во ваква Југославија, за муслиманите, денес Бошњаците, како и за босанските Хрвати, немало смисла.
Но, за поголемиот број босански Срби, независноста била неприфатлива.
Поради секојдневните препукувања помеѓу националистичките политичари, илјадници граѓани, тој ден, во знак на протест, се собрале на главниот плоштад пред парламентот.
Во масата пукаа припадници на паравоените сили на босанските Срби, кои убија две студентки, Олга Сучиќ и Суада Дилберовиќ. Тие двете се првите жртви на војната во БиХ, која однесе повеќе од 100.000 човечки животи.
Зимиќ, за веме на опсадата која следела потоа, го помни секојдневното пукање од снајпер и гранатирањето, но и гладта и студот.
Меѓутоа, луѓето и понатаму излегувале од своите домови, никој не сакал цело време да се крие.
„Ние и понатаму имавме свои одговорности. Јас одев на работа да им предавам на децата“, ни раскажува таа.
„Тоа, исто така, беше еден вид на отпор. Ние, жените, секогаш се обидувавме да имаме чиста облека на себе, и покрај недостигот на вода, за инает“, додава таа.
Објаснува дека постоела голема солидарност помеѓу луѓето кои тогаш живееле во градот.
Како и останатите граѓани, и таа трчала по, како што ја нарекуваат странците, Алејата на снајперите, за да го избегне пукањето, до делот од главниот булевар, кој локалното население го викало Алеја на животот.
„Се чекавме едни со други за да трчаме низ премините помеѓу зградите. Се држевме за јаже, за да можеме да се влечеме едни со други, ако некој беше погоден и ранет“, се сеќава таа.
Ако во некоја населба се слушнело пукање од снајпер, граѓаните го броеле времето помеѓу истрелите, за да ја искористат паузата помеѓу два истрела, додека снајперистот повторно го полнел снајперот, за да претрчаат на другата страна.
Луѓето што во 1992 година се разбирале во оружје, можеле, на основа на звукот од експлозијата, да погодат дали се работи за граната со калибар од 60, 90 или 120 мм и оддалеченоста на експлозијата.
„Многу мои студенти загинаа или беа ранети“, вели Зимиќ. „Но, на крај преживеавме, затоа што, и во оваа војна, отпорот на сараевчани беше огромен“.
Оние кои можеле, ги изнеле своите деца вон градот, но постарите, воглавно, останале.
„Не сакавме да дозволиме едноставно да вмаршираат во Сараево и да го поделат како што планираа“, изјави таа.
Оваа војна, вели таа, беше полоша од Втората светска војна.
„Во Втората светска војна можевте да се движите послободно “, нагласува таа.
Имало помалку храна, но луѓето можеле да отпатуваат надвор од градот и да донесат храна.
„Но, во оваа војна, сите бевме гладни. Немаше ниту вода, ниту храна. Луѓето береа коприва и некои други тревки, за да јадат. Користеа стари бунари, во очај, за вода“, се сеќава таа.
Духот на Сараево
Сараево, по војната, останало во рушевини, а наредните две децении беа години на крановите, додека звукот на чеканите и дупчалките, скоро деноноќно одекнувал. Градот почна повторно да расте.
Но, на Зимиќ не ѝ се допаѓаат некои делови на новата архитектура: „Ги поставуваат овие огромни згради таму каде што не им е местото. Кули поголеми од Требевиќ. Тоа не се вклопува во амбиентот на Сараево“, смета таа.
Не ѝ се допаѓа ни делот од новата градска елита.
„Дојдоа некои нови луѓе, а тие си служат самите на себеси. Мегаломанијаци кои се обидуваат да си ја докажат вредноста низ своите пари“, истакнува таа.
„На власт е неправедна група на луѓе. Тие, сѐ што прават, е базирано на национална поделба“, додава.
„Секој кој ги оценува луѓето според нивната национална припадност или според социјалниот статус, не е добредојден помеѓу вистинските сараевчани“.
За неа, најголема трагедија, во последно време, е тоа што младите луѓе во голем број си одат од градот, во потрага по подобар живот.
„Познавам многу деца на мои пријатели кои живеат ширум светот и тие сакаат да се вратат. Но, не можат, затоа што нема работа“, потенцира таа.
Сепак, без разлика на сѐ, признава дека делот од духот на Сараево, кој таа го сака целиот свој живот, е сѐ уште жив.
Го опишува како мешавина од отвореност и искреност, но и отпор и инает кон сѐ што е неправедно.
Овој дух се однесува и на познатиот сараевски црн хумор, кој, како што вели, им помогнал на луѓето да се справат со тешките години.
„Ние се смееме многу и самите на себе. Тоа олеснува сѐ“, објаснува таа.
Се сеќава и на зборовите на популарната песна на Забрането Пушење во која се спомнува навиката да се изнесе резервен филџан за кафе, во случај некој да намине.
„Сите добронамерници секогаш се добредојдени“, вели таа.
Но, постои нешто што, како што потенцира, не смее да се дозволи да биде сменето.
„Не сакам да живеам овде ако не ги слушнам и црквените ѕвона и езанот“, истакнува таа. „Затоа што ова е Сараево“.
