Студентскиот дом во Пале, населено место во близина на Сараево, го носи името на Радован Караџиќ, поранешен претседател на Република Српска, осуден за воени злосторства.
Во селото Божановиќи, се наоѓа улицата „Генерал Младиќ“, во чест на поранешниот командант на Војската на Република Српска (ВРС), Ратко Младиќ, кој со првостепена пресуда, на која тој поднесе жалба, беше осуден за воени злосторства.
Во Посушје има улица која го носи името на Јанко Бобетко, хрватски генерал, против кога беше покренато обвинение, но тој почина пред да биде екстрадиран во Хашкиот трибунал.
Во Бихаќ се наоѓа улицата Расим Делиќ, именувана по поранешниот началник на Генералштабот на Армијата на БиХ, кој беше осуден пред Хашкиот трибунал. Во Сански Мост постои џамија која е именувана по Мехмед Алагиќ, генерал на Армијата на БиХ, кој почина пред крајот на неговото судење во Хаг.
Ова се само неколку примери за тоа како во јавноста, се чествуваат луѓето обвинети или осудени за воени злосторства.
За да видиме во кој обем е распространета оваа појава, БИРН ги спореди имињата на обвинетите за воени злосторства пред Хашкиот трибунал и Судот на Босна и Херцеговина, со имињата на патиштата и улиците на Гугл карти, со списоците на улиците во геодетскиот институт, статистичките агенции, во ентитетските и локалните власти и во други институции, а направивме и дополнителни проверки на терен.
Именувањето на улиците, зградите и парковите е во надлежност на локалните власти, иако улиците ретко се именуваат по живи личност или по личност што неодамна починала. Еден од критериумите за ова е таа личност да имала значаен придонес во историјата на БиХ.
Милица Пралица, од здружението „Остра Нула“, вели дека со давање легитимитет на воените злосторници, се испраќа порака дека одредени злосторства дури и не се случиле, со што се продолжува „нарацијата што постои од 90-тите години“.
Најпознат пример за ова е студентскиот дом во Пале, во Република Српска (РС), кој во 2016 година го доби името – Радован Караџиќ. Тогашниот премиер на РС, Милорад Додик, изјави дека станува збор за „знак на поддршка“ за човекот кој „ги постави темелите“ на овој ентитет. Караџиќ стана прв претседател на РС, во 1992 година, пред почетокот на војната во БиХ.
Само неколку дена подоцна, Караџиќ, со првостепена пресуда, беше осуден за геноцид врз Бошњаците од Сребреница и за воени злосторства низ цела БиХ.
Три години подоцна, во 2019 година, Караџиќ беше прогласен за виновен со правосилна пресуда, по што беше иницирано отстранување на неговото име од студентскиот дом. Собранието на ентитетот, Федерација БиХ, усвои резолуцијата со која се забранува именување на улиците и јавните институции по осудени воени злосторници, но таа не важи и во РС, на чија територија се наоѓа Пале.
Организациите, Форум ЗФД и ТРАЈЛ Интернешнл објавија стручна публикација под наслов, „Нарекување на воените злосторства со вистинското име“, во која се поставува прашањето дали именувањето на јавните институции, по осудени воени злосторници, е одобрување на нивните воени злосторства, но и се предупредува дека во БиХ нема политичка волја за справување со минатото.
„Не само што е можно отворено да се негира дека воените злосторства, утврдени во судски постапки, се случиле, односно дека се случиле со таква тежина, туку осудените воени злосторници се глорифицираат без никакви санкции – дури често се случува и државните институции, политичарите, официјалните претставници, активно да учествуваат во негирањето, минимизирањето, манипулацијата со наративот, со што јавно се легитимира негирањето и се одржава конфликтот“, се наведува во публикацијата.
Во својот минатогодишен извештај за напредокот на Босна и Херцеговина кон членството во ЕУ, Европската комисија истакна дека некои политички лидери во земјата, негираат утврдени факти за војната и ја доведуваат во прашање непристрасноста на меѓународните судови.
„Ревизионизмот и негирањето се во спротивност со основните вредности (на ЕУ)“, се вели во извештајот.
„Тие убиваа, а потоа се гордееја со тоа“
Муралот на Ратко Младиќ во Калиновик. Фото: БИРН.
Неколку личности, по кои се именувани улици, од Хашкиот трибунал беа обвинети за учество во здружен злосторнички потфат, во рамките на кој беа извршени воени злосторства.
Така, по Ратко Младиќ, чиј предмет е во жалбена постапка, е именувана улица во неговото родно село Божановиќи, кај градот Калиновик. Таблата со името на улицата го поставија локалните приврзаници на Младиќ, но непознато е дали тоа и официјално, со одлука, го потврдиле и локалните власти. На патот што води кон Калиновик, е поставен и мурал со ликот на Младиќ, на кој пишува: „Град на хероите“.
„Муралот не е нешто неочекувано, затоа што живееме во такво општество, каде на сите страни се глорифицираат воените злосторници и им се подигнуваат споменици на различни места, а жртвите повторно се виктимизираат“, изјави, Александра Летиќ, од Хелсиншкиот комитет за човекови права на РС, по поставувањето на муралот.
Во населбата Враца, крај Сараево, е поставена спомен-плоча во чест на Младиќ и на смотрата на двата баталјони што тој ја извршил во мај 1992 година. Негов мурал е поставен и во Вишеград, веднаш до мурало на Радован Караџиќ.
Во 2019 година, во Бања Лука, Никола Кољевиќ, починат поранешен политичар на босанските Срби, кој беше обвинет за учество во заеднички злосторнички потфат, кој имал за цел отстранување на Бошњаците и Хрватите од териториите под српска контрола, доби своја биста.
Иницијативата беше на здружението „Креатори на Република Српска“, чиј претседател е осудениот воен злосторник, Момчило Крајишник. Здружението соопшти дека Кољевиќ е „важна личност за создавањето на Српска“. На откривањето на бистата присуствуваа и српскиот член на Претседателството на БиХ, Милорад Додик, и претседателката на РС, Жељка Цвијановиќ.
Уште една личност која беше обвинета како учесник во заеднички злосторнички потфат и по кого е именувана улица, е Јанко Бобетко, началник на генералштабот на Хрватската војска, од 1992 до 1995 година.
Покрај имињата на поединци, улиците и јавните институции, како што покажа истражувањето на БИРН, носат и имиња на воени единици.
Така, една од улиците во Биелина, град во РС, го носи името на Српската доброволна гарда – озлогласената паравоена единица „Тигри“, која ја водеше Жељко Ражнатовиќ Аркан. Тој беше обвинет за злосторства извршени во Биелина, во 1992 година. Аркан беше убиен во Белград во 2000 година, пред да му се суди во Хаг.
Јусуф Трбиќ, кој напишал неколку книги за воените злосторства во Биелина, за БИРН вели дека именувањето на улица по единицата на Аркан, служи за „цементирање на резултатите од етничкото чистење и геноцидот“.
Тој вели дека во Биелина има и плоштад, „генерал Дража Михајловиќ“. Михајловиќ беше водач на четничкото движење во Втората светска војна, кој беше погубен во 1946 година за предавство и соработка со нацистите. Само неколку метри подалеку, се наоѓа бистата на југословенскиот народен херој, Веселин Гавриќ, кој бил убиен од четниците.
„Ова е единствениот пример во светот каде што жртвата и убиецот се наоѓаат на иста улица“, истакнува Трбиќ и додава дека улицата „Српска доброволна гарда“, се спојува со плоштадот „генерал Дража Михајловиќ“ и дека овој пример може да се искористи за да се повлече паралела помеѓу Втората светска војна и војната во деведесетите години.
Во Вишеград постои улица, именувана по ужичкиот корпус на Југословенската народна армија, кој, под команда на генералот Драгољуб Ојданиќ, ги извршил првите злосторства во Вишеград за време на војната во БиХ. Хашкиот трибунал подоцна го прогласи Ојданиќ за виновен за воени злосторства во Косово.
Бакира Хасечиќ, од здружението „Жена – жртва на војната“, вели дека е тешко да се гледа оваа улица, знаејќи што им правеле припадниците на ужичкиот корпус, на луѓето во градот. „Многу боли, ги враќа оние моменти што понекогаш сакате да ги заборавите“, додава Хасечиќ.
Рогатица е уште една општина со улица именувана по воена бригада на ВРС, бригадата Рогатица. Обвинителството на Босна и Херцеговина го обвини Миле Ујиќ, поранешен заменик командант на оваа бригада, за злосторства против човештвото, извршени во регионот на Рогатицам во 1992 и 1993 година.
Халида Коњо-Узуновиќ, претседател на здружението на жртви на војната, „Фоча 92-95“, вели дека чествувањето на лицата осудени и обвинети за воени злосторства, може да ги вознемири повратниците.
„Ви го убиваат брутално целото семејство, го окупираат градот, ги палат вашите домови, ве заробуваат, ве малтретираат, силуваат, ве поробуваат, ве продаваат како робови и после се гордеат со тоа“, вели таа.
Спор околу спомениците од Втората светска војна
Плоштадот, „Генерал Дража Михајловиќ“, во Биелина. Фото: БИРН.
Во поделениот град Мостар, каде што за време на војната се воделе борби меѓу Хрватите и Бошњаците, има слични спорови.
Така, во делот каде живее претежно хрватско население, бројни улици се преименувани. Денес, тие носат имиња на воени и на политички функционери на пронацистичката Независна Држава Хрватска (НДХ) и на хрватското фашистичко усташко движење.
„Во источниот дел (каде што живее мнозинско бошњачко население), сите имиња на улиците се исти како и пред војната, додека во западниот дел (каде живее мнозинско хрватско население), е извршена темелна измена на сите имиња, вклучително и на оние, дадени по функционери на усташката НДХ“, вели историчарот, Вук Бачановиќ.
Бачановиќ е еден од оние што минатата година поднесоа иницијатива до локалните власти, за промена на спорните имиња, но со оглед дека Мостар е во политички ќор-сокак и дека локалните избори во овој град не се одржани веќе една деценија, оваа иницијатива нема напредок.
Во 2016 година, Претставничкиот дом на Парламентарното собрание усвои иницијатива, со која од надлежните органи на градот Мостар, се бара да се укинат несоодветните имиња на улиците. Оваа иницијатива ја предложи членот на Социјалдемократската партија (СДП), Денис Бечировиќ, кој информира дека, иако решението е донесено, надлежните органи од Мостар „до денес одбиваат да ја спроведат одлуката на државниот парламент“.
Според истражувачот на воените злосторства, Хикмет Каршиќ, проблемот со постојаниот ревизионизам и недостиг на системско решение за прашањето за доделување на имиња, за неколку години, кога ќе умрат голем број осуденици, ќе доведе до тоа, многу од нив да добијат своја улица, плоштад, болница и споменик.
„Веќе има неколку иницијативи, на пример, во Биелина да се именува улица по Љубиша Савиќ Маузер“, вели Карчиќ, осврнувајќи се на паравоениот командант на босанските Срби, кого го обвинуваа за воено злоставување во неговиот „приватен затвор“, но против кого никогаш не беше покренато обвинение. Савиќ, по војната, стана политичар, а потоа беше убиен.
„Мислам дека е сосема сигурно дека во иднина можеме да очекуваме улиците, плоштадите и другите јавни места да бидат именувани по слични личности“, заклучува Карчиќ.
