Синиша Мали е српски министер за финансии, еден од најблиските соработници на српскиот претседател Александар Вучиќ. Во регионот, меѓу другото, го знаат и по скандалот со неговиот докторат.
Во декември лани, Сенатот на Универзитетот во Белград, по втор пат му ja поништи докторската дисертација од 2013 година, со образложение дека е плагијат.
Академската заедница во Србија по оваа одлука коментираше дека покажале оти се доследни на принципите на науката и етиката и кога станува збор за висок државен функционер, кој извршува една од најмоќните функции во државата. Синиша Мали се откажа од тврдењето дека не е плагијатор и работи на друг докторат.
Слични вакви примери има и во други европски држави.
Премиерот на Луксембург, Ксавиер Бетел се најде „на тапет“ на јавноста за плагијат на повеќе од три четвртини од докторската дисертација по право. Веднаш потоа, Бетел најави дека ќе се откаже од докторатот што го стекнал во 1998 година на Францускиот универзитет во Нанси.
Кај нас постои обврска за задолжителна проверка на трудовите, тие што го користат системот, велат дека тој работи, ама со проблеми. Дополнително, никој не е надлежен за проверка дали софтверот се користи секогаш, бидејќи е законска обврска.
За десет години се откриени 34 труда со 90 проценти совпаѓање на содржината. Во меѓувреме, тврдењата за плагијати ги има само во медиумите.
10 години софтвер и стотина „проблематични“ трудови
До јуни годинава вкупно се прикачени над 47 илјади трудови | Илустрација: Страница за пронаоѓање плагијати
Единствениот државен електронски софтвер наречен Систем за анализа и пронаоѓање плагијати во трудови функционира точно 10 години. Постојано се полни со научни трудови.
Објавувајќи информации за тогашниот нов софтвер, ресорниот министер за образование, Панче Кралев рече дека „Системот овозможува лесно и ефикасно откривање трудови што во целост или во некој свој интегрален дел може претставуваат плагијати на веќе објавени, оценувани или презентирани трудови“.
Според тогашните објави на веб-страницата на Владата, системот „има специјални статистички методи и алгоритми со кои ќе го пребарува текстот и ќе ја одредува неговата оригиналност. Препознава текстови од ист јазик (од македонски на македонски, од албански на албански, од англиски на англиски јазик…)“ што практично значи дека доколку некој хипотетички плагира труд од англиски на македонски софтверот тоа нема да го регистрира.
Проверката на трудови оттогаш стана задолжителна обврска, која е јасно регулирана со Законот за научно-истражувачка дејност.
А Законот пропишува дека секој професор мора во софтверот да ги внесе трудовите на своите студенти и кандидати што одат на проверка за плагијаторство. Професорите, практично, го имаат последниот збор. Откако ќе го добие извештајот од проверките, менторот треба да одлучи дали станува збор за плагијат и какви мерки ќе се преземат понатаму.
Ако менторот не го пријави трудот, должен е во досието на студентот да го вметне овој извештај, па ако процентот на совпаѓање е висок, да објасни зошто не го пријавил.
Системот, всушност, не детектира дали некој труд е плагијат, но алгоритамски проверува процент на совпаѓање со други веќе објавени текстови.
Точно определени рокови
Магистерските и докторските тези задолжително треба да се внесат во базата на МОН најмалку 30 дена пред одбраната. Семинарските работи, пак, треба да се внесат 10 дена пред нејзиното оценување.
Професорите со кои разговаравме велат дека ја почитуваат законската обврска да ги прикачат магистерските и докторските тези на софтверот на Министерството за образование.
Сепак, за десет години, барем јавно, нема податоци дека на некој од универзитетите има утврдено плагијаторство кај некој труд.
Провејуваат само повремени медиумски написи дека има сомнителни случаи.
Такви беа примерите што ги посочи магазинот „Веритас“ за сомнежи за плагијати на професори од Медицинскиот факултет при Универзитетот во Тетово (УТ). Сепак, правна разврска нема. Од обвинителството, за БИРН, потврдија дека кај нив не стигнала пријава, но и самите не покренале постапка по допрен глас.
Софтвер со различни „брзини“ и со различни проблеми
Софтверот не ги чита табелите | Илустрација на БИРН: Извештај од системот за пронаоѓање плагијати
„Треба упорност. Некогаш не им работи по 15 дена или еден месец, иако во последниот период добро функционира“.
Ова е оценката на професорот Борче Давитковски од Правниот факултет, за неговото искуство со користењето на системот за детекција на плагијати.
Идентично искуство сподели деканот на Факултетот за политички науки при универзитетот Американ колеџ Скопје, Иван Додовски.
„Понекогаш предолго се чека одговор, односно извештај од системот“.
И БИРН неколкупати во различни денови се обидуваше да влезе во софтверот, но, или страницата воопшто не се отвораше, или се отвораше по неколку минути.
Веб-страницата тешко се отвора | Илустрација: Страница за пронаоѓање плагијати
Професорката Неда Здравева од Правниот факултет вели дека се обврзани да го користат софтверот, и тоа го прават.
„Ниеден професор не би го ризикувал сопствениот авторитет да не ја испочитува постапката за проверка на магистерските и докторските на софтверот на Министерството за образование“.
Но, има и проблеми, вели таа.
„Еден од проблемите е што софтверот не ги чита табелите, па од кандидатите се бара да достават труд каде што има само текст без табели, графици, фотографии и слично“.
Здравева смета дека уште еден од проблемите е што понекогаш студентите, за да проверат колку проценти има совпаѓање, самите ги прикачуваат тезите, па се висок процент на совпаѓање со текстот што тие самостојно го ставиле за проверка.
Од одделот за Студентски прашања на Филозофскиот факултет, за БИРН, велат дека професорите се жалат бидејќи системот им паѓа секој втор ден.
„Друг сериозен проблем е што пообемните трудови не ги прикачува наеднаш системот, па мора трудот да се ‘цепка’ на делови и да се поставува дел по дел. Друг дел од професорите имаат проблем со најавата на софтверот“.
Се купуваат „оригинални“ магистерски
На социјалните мрежи и преку неформални канали за изработка на магистерски и докторски трудови има „специјални попусти“, но и гаранција дека трудовите нема да бидат плагијати. „Користиме домашна и странска литература, не плагираме“, ни рекоа на една од страниците за изработка на трудови.
Професорот Мишко Ралев, декан на Факултетот за архитектура и дизајн при универзитетот Американ колеџ од Скопје, за БИРН вели дека редовно го користи системот за детектирање плагијат, но воопшто не е задоволен.
На нивниот факултет испратиле на проверка над 200 магистерски трудови, од кои, како што одговори, голем дел се преклопуваат со општите теми на одредени полиња во архитектурата и дизајнот.
„Во нив често се користи слична литература и следствено на тоа јазикот и изразите во текстовите се слични, што е нормално зашто наративот е ист или многу сличен. Но, при исчитување на Извештајот се забележува дека досега ниту еден магистерски од кој било факултет за архитектура не се преклопил со ниту еден магистерски труд од нашиот факултет. Верувам дека е и обратно“.
Ректорот на најстариот и најголемиот универзитет во државата, Свети Кирил и Методиј, Никола Јанкуловски, за БИРН рече дека ова е прашање е оставено на единиците на УКИМ, односно на самите факултети.
Го прашавме дали за време на неговиот мандат се случило да добијат информации дека кај некој од трудовите има големо совпаѓање. Одговори дека такво нешто не памети.
„Ако има големо совпаѓање, тогаш трудот оди на доработка, или се пишува нов“, вели Јануловски.
Без контрола
Секоја високообразовна установа треба да има правилник за цитирање | Фото: БИРН
Во истражувањето што го спроведоа истражувачи од Институтот за истражување и креирање политики од 2017 година, 34,8 отсто од испитаниците одговориле дека „понекогаш направиле плагијат“.
Најголемиот дел од испитаниците сметаа дека најчестата форма на плагијаторство е копирање реченици или цели пасуси од други автори без нивно цитирање.
На прашањето дали ваш труд подлегнал на проверка на плагијаторство, 40,1 отсто од испитаниците одговориле дека не знаат.
МОН тврди дека софтверот бргу пронаоѓа слични трудови | Фото: БИРН
Статистиката од софтверот на кој биле прикачени 47 илјади трудови пребројала кај стотина поголеми поклопувања, поточно кај: 9 труда со совпаѓање до 70 отсто, 17 труда со совпаѓање од 80 отсто и 34 труда кај кои совпаѓањето е 90 отсто.
Преклопувањето на сличности со други текстови кај кандидатите на професорот Давитковски е во рамки на „дозволеното“, меѓу 4,5 отсто и 6 отсто, и тоа најчесто се однесува на цитирање исти извори во библиографијата.
„Јас во извештаите наведувам колку проценти е преклопувањето, а доколку има проблеми со системот, процентот на преклопување го кажувам на самата одбрана на тезата“.
На прашањето која институција би требало да проверува дали факултетите, односно менторите ги почитуваат овие законски обврски, Давитковски вели дека тоа е во надлежност на Државниот просветен инспекторат.
„Таа институција може да провери дали сите пријавени тези од еден универзитет се прикачени во базата“.
Но, од Државниот просветен инспекторат, за БИРН, не мислат така. Велат дека според Законот за научно-истражувачка дејност, софтверот е во исклучива надлежност на Министерството за образование и наука.
На Министерството за образование и наука му испративме конкретни прашања, а добивме претежно парафрази на законските одредби.
Оттаму велат дека студентите не можат да предадат исти или слични трудови на оние веќе објавени или презентирани од претходните генерации, затоа што оваа алатка „многу бргу ги открива“.
Дополнуваат и дека „секоја високообразовна институција има правилник, според кој, точно се дефинирани критериумите за изработка на трудот и во него е дефинирано како се преземаат цитатите и на кој начин се наведува изворот на преземениот цитат, за во спротивно, да не се смета како појава на плагијаторство“.
Не добивме одговор на кој начин се врши контрола на почитувањето на законската обврска за прикачување научни трудови и дали МОН има план за надградување и можна ревизија на софтверот.
