А сега нешто сосема поинаку. А сепак сосема исто!
Почина Лазар Стојановиќ (1944-2017), последниот југословенски дисидент. Единствениот автор кој во социјалистичка Југославија лежеше затвор поради уметничко дело. Значи, поради пречекорување на идеолошките граници, наметнати на мислењето и творењето, односно поради единствениот метод со кој авторот може да стане автор.
Делото е филмот „Пластичниот Исус“, годината е 1971. Филмот, инаку жестока критика на тоталитаризмите на XX век, фашизмот и комунизмот, на почетокот е дури и наградуван, подоцна за да биде проценет како опасен за општеството и како таков забранет (првпат по забраната е прикажан во 1990 година).
Лазар Стојановиќ е уапсен таман пред да го заврши отслужувањето на воениот рок и осуден на една година затвор поради фамозниот деликт на мислење. Таман кога треба да му заврши затворската казна осуден е на уште една година поради филмот „Пластичниот Исус“. Кога ја отслужува и оваа година, вишите инстанци, по жалбата на обвинителството, му ја продолжуваат казната на уште една година.
Лазар Стојановиќ одлежа три години затвор поради своето мислење и творештво. Уапсен е и суден и 1984 година во тогаш славниот процес на „шестемина“ (заедно со Милован Ѓилас, Михајло Михајлов и новинарот Драгомир Олуиќ, меѓу другите).
И покрај ова, Стојановиќ зад себе остави маркантни примероци на филмската уметност, публицистиката и новинарството. Тука се, пред сѐ, документарните филмови за југословенските војни: „Српска епика“ (во кој хашкиот затвореник Радован Караџиќ свири гусли, а рускиот писател Едуард Лимонов на Пале пука со автоматска пушка врз Сараево), „Подемот и падот на генерал Младиќ“, „Шкорпиони – Споменар“ (каде што се покажани снимки од воените злосторства на оваа српска борбена единица)…
Во април минатата година Стојановиќ доживеа Музејот на модерната уметност во Њујорк (МоМА) да му направи ретроспектива на неговото филмско творештво и така да го заокружи овој богат творечки живот. Меѓу другото, ајде да споменеме дека Стојановиќ е еден од основачите на белградскиот неделник „Време“.
Но, сепак, негов „трејдмарк“ остана „Пластичниот Исус“ и неговата робија поради него. Зошто е тоа важно за времето во кое денес живееме и што е тоа што ова време го прави толку слично или толку различно од ригидниот период на југословенскиот социјализам?
Лазар Стојановиќ ги пробиваше идеолошките бариери, плаќајќи ја творечката слобода со затвор. Денешните уметници од идеолошките ограничувања прават творечки фундаменти. Затоа денес не може да се сними филм како „Пластичниот Исус“
Лазар Стојановиќ никогаш не се претвори во антикомунист, никогаш не се претставуваше како жртва и никогаш не ја потенцираше својата голгота како некаква удбашко-тиранска казна. Не! Тоа, едноставно, беше цената на слободата. Три години затвор за творечка слобода? Да, за некого можеби превисока цена, но не и за Стојановиќ. Тој, едноставно, покажа дека за слободата вреди човек да се бори. И тоа го правеше до крајот на својот живот.
Денес „непријателите на државата“ се оневозможени да создадат било што. Тогаш Стојановиќ создаваше наспроти единствената партија на власт, денес уметниците можат да создаваат само ако дуваат во грбот на партијата на власт. Тогаш Стојановиќ ги пробиваше зададените идеолошки рамки. Денес творците ги прогласуваат идеолошките рамки за фундаменти на сопственото творечко кредо. Или, ако смееме да го парафразираме хрватскиот актер Владимир Шагадин, тие генерации барем можат да набројат што сѐ изгубиле. Денешните генерации не можат да набројат што сѐ требаше да имаат.
Ете, затоа „Пластичен Исус“ денес не може да се гледа. И не може да се сними.
Симптоматично е дека веста за смртта на Лазар Стојановиќ стаса до авторот на овие редови со десетина дена задоцнување (Стојановиќ почина на 4 март) и симптоматично е што за неговата смрт не извести ниту еден овдешен медиум (или барем јас не можев да забележам ваква вест).
Проценката е, претпоставувам, дека оваа вест не е тиражна и дека Стојановиќ е небитен за овдешната јавност, што веројатно е точно. И поразително. Токму овој молк кон слободата на творештвото, културата и култивираноста на живеењето јасно (и прегласно) покажува дека системот ни ги соголил животите во голи преживувања, во опскурни егзистенции, каде што и самата тема на борба за слободата се третира како некаква тривија, колатерален заостаток од некои други времиња.
Колкумина од нас првин прашале „како си?“, а потоа зборувале како се тие. Колкумина од нас разговарале без да викаат? Колкумина од нас при тоа покажале дека единствена лектира не им се само весниците и жолтите портали? Колкумина од нас се подготвени да кажат: „Три години затвор за моето дело? Може. Плаќам.“?
Во своето последно интервју Лазар Стојановиќ рече: „Направив сѐ што можев, така што ова сега е чиста забава“.
Колкумина од нас можат да го кажат ова?
