Кога Ковид-19 ја погоди Европа, стотици илјади Бугари кои живеат и работат во странство се вратиле во својата татковина. Никој точно не знае колкумина се вратиле, ниту пак колкумина повторно заминале. Точни податоци не постојат.
Но, знаеме дека барем дел од оние што се вратиле сакаат да останат засекогаш. Според Европскиот совет за надворешни односи таа бројка изнесува дури 10 проценти од повратниците. Сепак, без веродостојни бројки, за трендовите мора да се донесе заклучок врз основа на анегдотски докази.
Населението во Бугарија од 8,9 милиони во 1988 година денес е намалено на 6,9 милиони. Врз основа на сегашните проекции, до 2050 година во земјата може да останат околу 5,8 милиони жители, освен ако не се случи нешто да го смени овој тренд. Може ли Ковид-19 да биде тој катализатор?
Христо Бојаџиев (35) раководи со Тук-Там („Тука-таму“), организација што меѓусебно ги поврзува Бугарите од дијаспората, но и ги одржува нивните врски со татковината. Студирал во САД и живеел во Берлин, Барселона и Лондон пред конечно да се врати во Софија во 2018 година.
„Ова е првиот чин“, вели тој, „но никој не знае како навистина ќе заврши претставата“.
Повеќето од оние кои се вратиле во екот на Ковид-19 пандемијата и кои работат физичка работа или пак се занимаваат со земјоделство, најверојатно повторно ќе заминат во странство, ако тоа веќе не го сториле, вели Бојаџиев. Сепак, додава тој, Ковид ги забрза трендовите што веќе беа присутни во Бугарија пред пандемијата.
Прво беше враќањето на некои стручњаци. Денес во Бугарија има повеќе работни места за нив со поконкурентни плати отколку порано. Многу од овие работни места не постоеле кога тие ја напуштиле земјата, особено затоа што многу од денешните работодавци, и странски и бугарски, започнале да работат во земјата откако таа влезе во ЕУ во 2007 година.
Кога станува збор за рурална Бугарија, сликата е измешана. Луѓето од некои области многу повеќе се иселиле во споредба со други, додека во најсиромашните области не постојат многу можности за нивно повторно враќање. Ова е резултат на тоа што главната причината поради која тие првично ги напуштиле овие области е и натаму присутна, а тоа е недостатокот од добри работни места.
За разлика од таму, во селата и малите градови во близина на Софија, Пловдив и другите поголеми градови, вклучително и оние по должината на крајбрежјето, почнува да се забележува преродба, бидејќи многумина, слично како нивните колеги од други места во Европа, бараат поголеми домови со пристап до отворен простор, а сепак блиску до добри училишта, работни места и сите други погодности што ги нудат градовите.
Селата во атрактивните, а особено во планинските региони, исто така, забележуваат преродба, бидејќи оние со финансиски средства купуваат домови или ги обновуваат старите семејни имоти. Анегдотските докази сугерираат дека дел од постарите генерации кои живееле во поголемите градови во Бугарија се повлекуваат во викендички во овие села или се селат за од таму да работат. Други, пак, од почетокот на пандемијата поминуваат подолго време во овие села, бидејќи школувањето се одвива преку Интернет и можат да работат од далечина. Може да се очекува дека овие трендови ќе продолжат.
Татковината не изгледа толку мрачна како порано
Куѓата на Саво Савов во село Косово
Сава Савов (43) со сопругата и трите деца се вратил во Бугарија од Лондон во март 2020 година. Тие ја напуштиле својата матична земја во 90-те години од минатиот век за да студираат, а потоа и да работат. Благодарение на стипендиите, Савов, кој потекнува од малиот град Сливен, бил во можност да студира во САД на престижен универзитет, а потоа и на Правната школа на Харвард, од каде што дипломирал во 2006 година. Денес, тој работи за една водечка меѓународна правна фирма, а неговата сопруга работи за еден американски технолошки гигант.
Тој се сеќава на Бугарија во 90-те години од минатиот век како „сиромашна, корумпирана, на некој начин опасна и мрачна“. Савов вели дека тој и неговите пријатели што заминале носеле „лузни“ од тоа искуство и долго време мислел: „Дали навистина би сакал да се вратам на тоа место?“ Со години го прогонувал „ирационален“ страв од тоа каква е земјата, иако можел да види дека животот се подобрува, пријателите му напредувале и дека неговите деца сакаат да бидат заедно со нивните баби и дедовци. Во 2019 година, тој и неговата сопруга решиле да си ја пробаат среќата дома.
Како и кај многу други, нивната првична идеја била да се вратат на година или две и да видат каков е животот. Во Лондон, тие немале семејство и логистиката да се снајдат со три мали деца и две работни места на високи позиции била исцрпувачка.
Пандемијата го одложила нивниот датум на враќање, како што бил случајот и за многу нивни пријатели во слични околности.
Савов открил своевиден тренд меѓу неговите пријатели и познаници. Многумина се вратиле во последните две или три години, а тој познава и други кои би сакале да се вратат. Тие зад себе веќе имаат кариера од околу 15 години и „скоро сите имаат едно или две деца и се на возраст меѓу 35 и 45 години“, вели тој.
Тешкото, додава тој, е да се најде вистинска работа во Бугарија, или да се задржи работата во странство работејќи барем првично од Бугарија, како што тоа го сториле тој и неговата сопруга.
Пред пандемијата, вели Савов, конзервативните адвокатски канцеларии никогаш не би ја прифатиле идејата за далечинско работење, а камоли да го дозволат тоа од друга земја. Сега, тој не може да замисли враќање на работа во канцеларија со полно работно време, иако патувањето неколку дена во неделата, дури и ако тоа вклучува патување помеѓу Софија и Лондон, би можело да биде компромис.
Засега, тој и неговото семејство живеат во центарот на Софија, но градат куќа во предградието, на оддалеченост од околу 20 минути. Тие, исто така, ја обновиле и куќата на семејството на неговата сопруга во селото Косово, на Родопските планини.
Пред неколку години, селото Косово, што се наоѓа на околу еден час возење јужно од Пловдив, полека замирало, а градбите во него се распаѓале. Сега, се купуваат и обновуваат куќите во ова живописно село, а се градат и нови. Многу семејства како она на Савов поминувале повеќе време таму отколку што некогаш очекувале. Наставата се одвива преку Интернет, а тој и неговата сопруга можат да работат од дома. Во селото се инвестира бидејќи новодојденците ангажираат градежници, нивните пријатели престојуваат во новоотворените куќи за гости, а сите јадат или нарачуваат храна од локалната таверна.
Доколку би имало добро училиште во Косово, па дури и некаде во близина, Савов вели дека би можел да замисли како семејствата трајно се преселуваат таму. Но, нерешените проблеми со имотните односи се уште еден голем проблем, оставајќи многу домови празни и напуштени во Косово, како и на други места во Бугарија.
Професионалци и луѓе од ИТ секторот сфатиле дека Бугарија се сменила и започнало нивното враќање, иако тоа сѐ уште не може да се квантифицира со бројки, вели Савов.
Тој вели дека е потребно време за да стигне пораката во дијаспората дека во Бугарија постои огромна побарувачка на работна сила, особено во поспецијализираните сектори. Многумина кои заминале пред повеќе од една деценија мислат дека земјата останала иста како што била и претходно, вели тој, сметајќи дека е срамен недостатокот од комуникација и недоволниот број информации што се споделуваат меѓу владата и луѓето од дијаспората.
Многу од овие луѓе, од плочкари до козметичарки, би се вратиле кога би знаеле дека нивните посебни вештини сега недостигаат дома и се далеку подобро платени од порано. Но, парите не се единствениот проблем. Савов вели дека животот во татковината меѓу пријателите и семејството, и без стресот од големите градови, како што е Лондон, е речиси „неспоредливо побогат“.
Од заливот на Сан Франциско до Црното море
Бургас, Црно море. Фото: Паскал Железов
Паскал Железов (28) буквално добил на лотарија. Во 2007 година, кога имал 15 години, неговото семејство добило зелена карта на лотарија, давајќи им право да емигрираат во САД од нивниот дом во Ајтос, мало гратче во близина на црноморското пристаниште Бургас. Пред да заминат, таткото на Железов бил техничар во пошта, а неговата мајка адвокат.
Во мај 2020 година, во екот на првиот бран од пандемијата, Железов се вратил од Сан Франциско во Бугарија. „Да не беше пандемијата, веројатно ќе останев во Калифорнија“, вели тој. „Пандемијата носи многу проблеми, но исто така нуди и многу можности“.
Железов се вратил во Бургас додека работел од далечина за една старт-ап компанија во Калифорнија. Но, искористувањето на можностите е она што отсекогаш го дефинирало неговиот живот. Неколку месеци подоцна, тој бил регрутиран од друга старт-ап компанија за која сега работи.
Кога семејството на Железов ја напуштило Бугарија, се преселило во Северна Каролина каде што одел на училиште и универзитет. Потоа, живеел во Колорадо и конечно се преселил во Сан Франциско. Тој никогаш не загубил контакт со татковината и одел дома барем еднаш годишно.
Во меѓувреме, во Лондон, двајца претприемачи забележале дупка на пазарот. Далечинското работење станувало сè попопуларно, но многумина сметале дека е проблематично. Прашањата во однос на усогласеноста на прописите и даноците честопати и отежнуваат на компанија од една земја да вработи некого во друга земја.
За таа цел тандемот, во Лондон во ноември 2019 година, ја основал „Омнипресент“како компанија што ќе го следи усогласувањето на прописите при локалното вработување и даноците и на тој начин ќе дејствува како „посредник“. На пример, ако Бугарин кој работи за некоја фирма во САД или Западна Европа сака да работи од Бугарија, заради соодветно усогласување на прописите и даноците, тој ќе биде ангажиран од страна на „Омнипресент“ во име на неговиот работодавач.
Овој модел, исто така, го поедноставува вработувањето на луѓе кои се веќе во Бугарија во странска компанија бидејќи, како што објаснува Железов, тие не мора да работат како хонорарци, сами да пријавуваат данок или да формираат сопствена компанија, бидејќи „Омнипресент“ го прави тоа за нив.
Она што никој не го очекуваше е дека за неколку месеци по лансирањето на „Омнипресент“, далечинското работење ќе стане секојдневие. „Светот постепено одеше натаму, но Ковид-19 само го забрза тој тренд“, вели Железов. Тоа е тренд, вели тој, што „дефинитивно ќе остане“. И самиот „Омнипресент“ се чини дека бил пред трендот бидејќи компанијата нема дури ни своја физичка канцеларија.
„Се движиме со брзина на светлината за да ја искористиме оваа огромна можност“, пишува на веб-страницата на компанијата. Железов сега е шестиот вработен во „Омнипресент“.
За оние кои доаѓаат од место со високи даноци како Калифорнија во Бугарија каде има рамен данок од 10 проценти, фискалните предности се дефинитивно стимулација за преселба, особено ако повратниците ги задржат своите претходни странски плати. Железов верува дека „илјадници“ луѓе го искористиле ова, во зависност од нивните лични околности, вклучително и тоа дали имаат деца или не.
Повеќето од повратниците гравитираат кон Софија и другите големи градови на Бугарија, вели тој, но значителен дел се враќаат и во помалите градови, ако можат да работат од далечина. За Железов, Бургас е најдобрата комбинација од двата света: на 30 минути возење со автомобил од Ајтос што се наоѓа во внатрешноста, каде што живеат неговите баби и други роднини, но со сите погодности на голем приморски град.
Што се однесува до враќањето во руралните средини, тој вели дека слушал само приказни за луѓе кои го прават тоа. Во моментов, вели Железов, тој е концентриран на својата кариера и забава, но вели дека „зелениот начин на живот е дефинитивно нешто што може да го види во неговата иднина“ подоцна во животот.
Во Пловдив конечно застанала на свои нозе
Антички театар, Пловидв. Фото: Габриела Радева
Габриела Радева (22) дипломирала меѓународни односи на универзитетот Лaфборо во Англија во 2020 година. Таа пораснала во Пловдив и, како и многумина од нејзината генерација, мислела дека по дипломирањето ќе остане во странство. Потоа дошла пандемијата. За да сврзе крај со крај, работела во супермаркет во кампусот. Но, по првото целосно затворање, ретко кој останал, студентите се вратиле дома, па без купувачи супермаркетот се затворил на почетокот од јуни 2020 година.
Во тоа време, Радева веќе била назад во Пловдив. Таа одлучила дека е подобро да биде на безбедно. Доколку немало пандемија и доколку економијата растела во Велика Британија, Радева можеби ќе нашла одлична почетна работа, но реално таа „веројатно ќе служела кафе“.
Назад кај нејзините родители, таа морала да одлучи што да прави по завршувањето на периодот на карантин. Во два наврати била практикант во одделот за деловен развој во Општина Пловдив и кога и понудиле работа, таа ја прифатила. Кога завршила со праксата, тие и дале вистинска можност, вели таа, за која се сомнева дека би ја добила во Велика Британија.
Радева ги користи јазичните вештини во својата работа, учи многу за другите култури, запознава многу луѓе и остварува корисни врски. Пловдив е град во подем каде странски и бугарски компании отвориле погони и канцеларии низ градот. „Значи, да“, вели таа, „ова е многу подобро отколку да имате работа во Велика Британија“.
Нејзината мајка работи во човечки ресурси. Нејзиниот татко бил војник кој се преселил во Велика Британија да работи како возач на камион за да ѝ помогне со финансирање на нејзините студии. Сега и тој е дома. Пловдив е „неверојатен“, вели Радева. „Буквално сè“ што би сакала да направи е на оддалеченост од само неколку минути пешачење. Во 2019 година, Пловдив бил првиот бугарски град избран за европска престолнина на културата.
Радева не знае колку нејзини пријатели и други луѓе од нејзината генерација се вратиле, но од групите за разговор на социјалните мрежи може да каже дека ги има многу. Засега е среќна што застанала на свои нозе. Таа има добра работа каде го користи своето образование, знаење и вештини и се чувствува олеснето што не е заробена да работи во британски супермаркет.
Но, иако ова е безбедно и удобно, искуството сè уште не е она што таа си го замислила за себе на 22 години. „Мојата генерација е амбициозна и ја привлекува овој глобализиран свет“, вели таа. Да се работи во Америка или на некое друго место во странство би било многу повозбудливо од Пловдив, дури и доколку сепак би сакале да се вратат назад подоцна во животот, „засега многу млади сакаат возбуда во својот живот!“
Од депресивните села сè уште си одат луѓе
Габриела Радева во Пловдив. Фотографија на Габриела Радева
Ако Радева е симбол за тоа како се чувствуваат многумина од нејзината генерација, нејзиното семејство е исто така репрезент на меѓугенерациските разлики.
Нејзините родители сакаат да живеат на село, вели таа. Но, тие немаат намера да се вратат во малото гратче Симеоновград, близу Хасково, каде што живеат нејзините баба и дедо. На час и половина возење од Пловдив, Симеоновград е место што изумира, вели таа, полно со стари лица и со малку добри работни места. „Никој не гради таму“, вели Габриела, „сè оди надолу, сè“.
Ако возите околу Пловдив, вели таа, гледате многу автомобили со регистарски ознаки од Хасково и Карџали и други депресивни региони. Луѓето си одат од таму затоа што, освен оние што одат во странство, си заминуваат и во Софија, Пловдив и Варна за да учат и да најдат работа.
Радева не сака да живее на село. „Кога сте млади, ви треба енергија околу вас и тоа е моментот кога навистина можете да работите. Мислам дека кога ќе имам 60 години нема да одам во клубови или да пијам кафе во седум наутро. Тоа нема да се случи!“
Како и многумина од нивната генерација во Пловдив, нејзините родители веќе купиле куќа во која имаат намера да се пензионираат и каде што нејзиниот татко веќе го поминува поголемиот дел од своето време. Но, селото Белаштица, каде им се наоѓа куќата, не е толку рурално како што било претходно. Зелено е и пријатно, и на само 13 минути возење со автомобил до Пловдив, па не е баш оддалечено село. Всушност, вели Радева, „нови куќи постојано никнуваат од никаде во тоа село … луѓето ја сакаат идејата да живеат во близина на градот, но не во него, бидејќи воздухот е помалку загаден“.
Сместен речиси во подножјето на планината, температурата во Белаштица и во лето е малку пониска отколку во Пловдив.
Шармот на Белаштица засега не ја привлекува Радева. Таа и нејзиното семејство се симбол за поделбата меѓу генерациите. Ковид неочекувано ја донесе дома каде најде добра работа во Пловдив, но селото не ѝ одговара.
За нејзините родители, плац во руралниот дел е токму она што го сакаат, но само ако е доволно близу до градот и некаде каде има прогрес. Сè додека Хасково останува депресивно, малото гратче на нејзините баби и дедовци ќе продолжи да се празни и да изумира.
Тим Џуда и Алида Врачиќ (Tim Judah и Alida Vracic )
