Кафулето во центарот на Петриња е полно со редовни гости во саботното попладне. Околу него, пак, се протегаат напуштени улици со разурнати градби, сцена како од паралелна димензија. Гордана Рос седи во кафулето со кафе и цигара и се присетува на причините за уништувањето – земјотрес со јачина од 6,2 степени што го разурна нејзиниот град на 29 декември 2020 година. „Тресењето беше толку моќно што се чувствуваше како крик од земјата“, рече таа. „Како нешто одоздола да се приближува за да ве проголта “.
Во 12.19 напладне, црковните ѕвона во Петриња заѕвонеа, исто како и секој друг ден во изминатата година, и на тој начин го одбележаа точниот момент на несреќата. Рос запира среде реченица за да земе здив. Нејзиниот внук бил со неа во тој момент, гледал цртани филмови во другата соба. Се стрчала да го заштити, но како што земјата се тресела, тешко ѝ било да го помине растојанието од два метри меѓу нив двајца. Паднал еден плакар и се слушнал силен звук на кршење стакло. Момент што траел како цела вечност. „Никогаш нема да го заборавам пребледеното лице на мојот внук додека таванот над него се распукуваше“, вели таа.
Рос и нејзиниот внук се извлекле неповредени и, за разлика од поголемиот дел од градот, нејзината куќа не претрпела сериозни оштетувања. Сепак, еден напуштен објект до куќата станал нестабилен и бил закана за нејзината куќа, па поради тоа, по вторпат во својот живот, Рос била присилена да ја напушти Петриња. Како млада, во 1991 таа избегала, кога градот бил заземен од српските бунтовнички сили, во почетоците на војните што ја уништија Југославија. Поминала четири години како бегалец во предградијата на хрватскиот главен град Загреб, грижејќи се за своето дете додека нејзиниот сопруг служел војска. „Избегавме со само неколку лични предмети во најлонски кеси“, вели таа. „А 30 години подоцна ни се случи ваква природна несреќа и повторно немавме каде да одиме“.
Хрватската војска подоцна ги избркала српските бунтовнички сили во август 1995 година, кога ја растурила прото-државата Република Краина и ја забетонирала хрватската контрола врз територијата каде што е градот Петриња. Молскавичниот напад, познат под кодното име „операција Олуја“, се слави како камен-темелник на основањето на современата хрватска држава.
Сепак, оттогаш државата ефикасно спроведуваше бавно повлекување од териториите што ги врати во свое владение по драматичната офанзива. Инвестициите и развојот се концентрирани во главниот град и на крајбрежјето, чија туристичка индустрија создава една петтина од хрватскиот бруто домашен производ. Ослабена од војната, економијата во руралните региони, во внатрешноста продолжи да опаѓа, заедно со земјоделските и производствените индустрии што порано ја одржуваа.
Во градовите како Петриња, работната сила беше одвеана од конфликт и од миграции. Останаа само постарите и осиромашените. Иако земјотресот во 2020 година првично поттикна заложби на властите за помош, напорите за обнова се млитави, предизвикувајќи гнев и обвинувања за напуштање. Далеку од блескавото крајбрежје, ова е приказна за една друга Хрватска, посакувана во војна и напуштена во мир.
Големи делови од стариот дел на Петриња од 16 век беа срамнети со земја | Фото: Сања Бистричиќ
Експертите со кои разговараше БИРН велат дека проблемите што се открија и што се влошија со земјотресот биле напластувани со децении. Тие ги обвинуваат сите досегашни влади дека брзата добивка од туристичкиот развој на крајбрежјето им била поважна од долгорочното планирање за руралната внатрешност. „Да можевме да го префрлиме Јадранско Море во Петриња, тоа ќе беше прекрасно“, вели Владимир Чаврак, професор на Одделот за макроекономија и за економски развој на Универзитетот во Загреб. „Големи чуда ќе се случеа и немаше да има потреба ништо да се планира или да се прави“.
Иако војната остави длабоки лузни во регионот, вели Чаврак, во повоените години видовме спроведување на „целосно промашен модел на реконструкција“: куќите беа обновувани, но ништо не се направи за економијата. „Имавме реконструкција без ревитализација“, вели тој. „Во тие рамки, неизбежно беше младите да го напуштат местото“.
Според Борис Дивјак, хрватски експерт за развој што работел за Транспаренси интернешнел и за Светска банка, економската основа на земјата еродирала секаде, освен во главниот град и во крајбрежните провинции Истра и Далмација. „Ако не беше туризмот, Истра и Далмација, немаше да постои Хрватска надвор од Загреб“, вели тој. „Сѐ друго е уништено, нема извор на просперитет на другите места, нема ништо одржливо“.
Немате срам
Хрватска лежи на т.н. медитеранска конвергентна зона, каде што две големи тектонски плочи, африканската и евроазиската, се преклопуваат. Земјотресот од декември 2020 година беше со епицентар во Петриња, на 60 километри јужно од Загреб, но беше почувствуван дури до Италија, Унгарија, Словачка и до Србија. Моментот на несреќата беше фатен со телевизиски камери, кои токму тогаш снимаа прес-конференција на поранешниот градоначалник на Петриња, кој зборуваше пред новинарите за послабиот земјотрес што се случи претходниот ден.
Според градските власти, речиси половина од градбите во Петриња биле уништени или обележани како ненаселиви. Низ Сисак-Мосавина, округот што најтешко беше погоден од земјотресот, домовите на околу 15.000 луѓе биле обележани како небезбедни.
Речиси 40 луѓе беа повредени, а осуммина починаа од повредите што ги добиле од несреќата. Релативно малиот број загинати и повредени, споредено со огромните оштетувања на објектите, ја откриваат катастрофата што како забавена снимка се развиваше пред земјотресот – демографскиот колапс што се случувал со децении, поради кој многу од објектите биле ненаселени. Според пописот во 2011 година, во Сисак-Мосавина имало околу 9.000 напуштени куќи, што е највисок број од сите окрузи во Хрватска.
„Кога одите низ овие градови, гледате дека одвај има луѓе во нив“, вели Сања Лончар, асистент-професор на Одделот за етнологија и за културна антропологија на Универзитетот во Загреб. Лончар пораснала во Сисак, кој е седиште на округот и втор најголем град. Напуштањето на регионот е „многу видливо“, вели таа.
Оштетувањата од земјотресот потсетуваат на разурнувањата од војните во раните 1990-ти | Фото: Сања Бистричиќ
Од земјотресот помина повеќе од една година, но многу малку од штетата е поправена. До Министерството за просторно планирање, градежништво и државен имот во Загреб пристигнале околу 10.000 пријави за финансиска поддршка и помош за реконструирање објекти во округот Сисак-Мосавина. Досега биле обработени само 500 пријави, помалку од пет проценти, велат од Министерството за БИРН.
Во меѓувреме, околу 120.000 луѓе, или 70 отсто од населението во округот сѐ уште зависат од некаква форма на хуманитарна помош, според податоците од конзорциумот од хуманитарни организации и владини агенции што го надгледува справувањето со последиците од земјотресот. Многу од жителите немаат пристап до вода за пиење, струја, храна и здравствена заштита.
На првата годишнина од несреќата, хрватскиот премиер Андреј Пленковиќ ја посети Петриња. На прес-конференција рече дека се засилува темпото на реконструкцијата. Жителите не се согласија. Додека премиерот одеше низ градот, луѓето му дофрлуваа, а беше погоден и со снежна топка. На еден од транспарентите што беа истакнати од жителите за време на посетата пишуваше – „365 дена, немате ли срам“.
Фрустрирани од јавниот сектор, многумина од тие што ги загубија своите домови побараа поддршка од хуманитарни организации што собираа пари за помош по земјотресот од поединци и од приватниот сектор. Карла Пудар, програмски координатор на Солидарна, хрватска организација за човекови права, која работи во областа, опишува како штетата од последната катастрофа потсетува на последиците од конфликтот во минатите децении. „Често не можете да ги разликувате трагите од војната и од земјотресот“, вели таа за БИРН.
Земјотресот ги уништи објектите во градовите како Глина, што долго време беа запуштени | Фото: Сања Бистричиќ
Во некои рурални области, обидите да се преселат повозрасните жители наидоа на отпор бидејќи тие не сакаа да се одделат од животните што ги одгледуваа за да преживеат. Невладините организации пријавиле случаи на луѓе погодени од земјотресот што одбивале да бидат привремено сместени и барале помошни кревети за во плевните и во помошните објекти, поблиску до добитокот. Вредноста на домашните животни се рефлектира и во хрватскиот јазик, каде што зборот за добиток, „благо“, исто така значи и богатство.
Во околината на малите градови, многумина од тие што ги загубија домовите живеат во пренаменети контејнери, барајќи од властите пари и дозволи за уривање и за градење нови куќи. Кристина Грдиќ е една од нив. Поминувала низ тежок развод кога почнала пандемијата, што ја прекинала нејзината кариера како самовработен графички дизајнер. Во октомври 2020 година, сепак, успеала да собере пари за да купи куќа во градот Сисак. Поради нејзиниот помал син, кој е аутистичен, било клучно новата куќа да има двор. Тогаш се случил земјотресот и ги оштетил ѕидовите и темелите.
По првичниот преглед, куќата добила „жолт“ статус, што значи дека е привремено небезбедна и ѝ се потребни поправки за да може повторно да се живее во неа. Грдиќ аплицирала за владин грант, за помош при поправките. Но, потоа, подеталниот преглед открил дополнителна штета на објектот, веројатно како резултат на афтершоковите. Градбата била обележана со црвено – мора да биде урната и реизградена. Грдиќ побарала од Владата да ѝ дозволи уривање уште во јуни, но нејзиното барање се префрла од еден до друг оддел. „Ова е многу фрустрирачки“, вели таа. „Ниту можеш да добиеш одговор на прашањата, ниту знаеш кого да прашаш и што да правиш“.
Додека чека нова куќа, Грдиќ живее во привремено сместување што го обезбедија властите – комплекс од приспособени транспортни контејнери во местото Капраг во Сисак. Секој контејнер има сопствен тоалет и туш, со пристап до заедничка кујна. Оброците ги обезбедуваат властите. Ова не е место за семејства, атмосферата е повеќе како студентски дом, без младинската лежерност. „Може да го слушнете секој што прави низ овие тенки лимени ѕидови“, вели Грдиќ за БИРН. „Никој не е тука од сопствен избор. Секој што е тука го загубил покривот над главата“.
Жителите на округот Сисак-Мосавина се фрустрирани од бавното темпо на обнова | Фото: Сања Бистричиќ
Нејзината дозвола за уривање дојде по пет месеци чекање и оштетениот дом беше срамнет со земја минатиот ноември. Грдиќ првично се имаше пријавено и за владин грант за да изгради нова куќа на местото на старата. Сепак, по макотрпното искуство со добивањето дозвола за уривање, реши да ги сведе барањата од државата на минимум и да прифати понуда за помош од приватен донатор преку организацијата Солидарна, во надеж дека тоа ќе го забрза процесот.
Експертот за развој, Борис Дивјак вели дека тромата хрватска бирократија, која е делумно реликвија од југословенското време, отвори можности за НВО секторот. Тој ја гледа бирократијата како клучен фактор зад бавното темпо на реконструкција од земјотресот, заедно со повеќедецениското запуштање по војната што ја осакати локалната економија. „Бирократијата не им служи на жртвите од земјотресот, таа постои за да си служи себеси, за да се осигури дека процедурите се запазуваат“, вели Дивјак за БИРН.
Иако се чини дека лошите бирократски навики од социјалистичка Југославија се задржаа, нивната динамичност се намали. Земјоделските и производствените индустрии од кои живееше Сисак-Мосавина се соочија со двоен удар во 1990-тите. Округот, како и целиот регион Банија, каде што се наоѓа тој, ги загубија фабриките и работниците во војните што ја уништија Југославија. Повеќе од половина од воените штети во Сисак-Мосавина беа концентрирани во најголемите градови и економски двигатели на округот – Петриња и Сисак, според истражување од тим локални географи.
Населението на регионот Банија, каде што со векови живееле Срби и Хрвати, исто така чувствуваше тешки последици од војните водени по етничка линија. Десетици илјади Хрвати избегаа од воените злосторства што ги вршеа бунтовничките српски сили, кои ја формираа одметничката Република Крајина во раните 1990-ти. Нападот на хрватската војска врз регионот во 1995 година поттикна уште еден егзодус, овојпат на српското население. Додека некои поранешни жители се вратија откако борбите завршија, демографската штета веќе беше направена. Банија денес е доминантно хрватска, а српското малцинство изнесува околу 12 проценти од населението.
По иселувањето на младите, градовите како Глина се оставени на постарите и на сеќавањата | Фото: Сања Бистричиќ
Војната, исто така, ги урнала соништата на Гордана Рос да студира англиски јазик на универзитет. По четири години како бегалец, таа се вратила во Петриња, кога регионот повторно бил заземен од хрватската војска. Во повоените години, таа се борела со невработеност и работела во локалните бизниси додека една сообраќајна несреќа во која за малку ќе загинела ја натерала да размисли за своите приоритети. Како што вели – „канцеларискиот стаорец повторно се родил“.
Денес го користи својот литерарен инстинкт за пишување блог, во кој го документира животот во градот што го сака. Слабата, енергична жена со кратко потстрижена руса коса, се чини дека ги познава сите во Петриња. Таа сѐ уште ја поврзува возбудата од враќањето во својот град по војната со мирисот на неговите липови дрвја. Напуштањето на градот по вторпат воопшто не беше лесно за неа, по земјотресот. Меѓу другото, болката од заминувањето беше зголемена со возраста. Веќе не е млада мајка од 24 години, туку баба од 54. „Болна сум без Петриња“, вели.
Транзициска гангрена
Во јануари 2021, кратко по земјотресот, хрватската влада соопшти дека ќе ангажира панел од експерти за да изработат долгорочен план за обнова на округот Сисак-Мосавина. Сепак, панелот беше отстранет неколку месеци подоцна и заменет со нова група експерти, чии препораки беа објавени во декември.
Нивниот предлог за „социјална и економска ревитализација“ на Сисак-Мосавина е амбициозен. Предвидува инвестиции во образованието и во домувањето и развој на одржливо земјоделство и туризам. Сепак, поради недостигот од конкретни чекори во документот, тој наиде на критики од други експерти, вклучувајќи го и Владимир Чаврак, макроекономистот од Универзитетот во Загреб, кој бил дел од првичниот, распуштен панел.
Владата го бранеше предлогот. Во телефонски разговор за БИРН, заменик-премиерот Борис Милошевиќ тврдеше дека има „политичка волја“ за тој да се спроведе. „Не е доволно само да се врати тоа што го уништи земјотресот“, рече тој. „Треба да изградиме нешто подобро од тоа што беше таму, бидејќи тоа не беше доволно добро“.
Сепак, тој призна дека дури и ако планот целосно се исполни, нема „гаранција“ дека тој ќе надомести повеќе од 30 години негрижа и депопулација. „Не е лесно“, рече. „Немаме магично стапче или магична формула“.
Најголем дел од индустријата од која што живееше регионот во југословенско време е уништена | Фото: Сања Бистричиќ
Милошевиќ, исто така, го бранеше начинот на кој Владата се справува со земјотресот досега, велејќи дека мобилизацијата на невладините организации и на приватниот сектор генерирале „дополнителна вредност“ на напорите за помош. „Фактот дека граѓанското општество се придружи на активностите за одговор по земјотресот не значи дека државата не прави ништо или дека тоа што го прави е погрешно“, рече тој.
Сепак, Владимир Чаврак смета дека обидите на Владата за постземјотресна реконструкција немаат голема шанса да успеат, слично како и плановите што биле спроведувани во повоените години. „Областа е исцедена“, рече тој, додавајќи дека демографскиот и економски пад веќе не може да се надомести.
„Нема претприемачи, нема луѓе што можат да создадат нешто ново, нема финансиски, материјален или човечки капитал што може да ја развие оваа област“, рече тој, цитирајќи ги бројките од пописот во 2011 година, кои покажаа дека секој петти жител на Сисак-Мосавина е на возраст поголема од 65 години. Според Хрватскиот институт за пензиско осигурување, тоа е единствениот округ во Хрватска во кој бројот на пензионирани жители е поголем од бројот на вработени жители – 44.053 наспроти 42.544.
И други податоци одат во прилог на мрачната слика. Сисак-Мосавина е рангиран меѓу окрузите со најслаби перформанси во Хрватска според поголем број економски показатели. Во 2020 година, во округот беше регистрирана невработеност од 18,7 отсто, двојно повеќе од државниот просек од 8,9 отсто. Историските податоци од последните 20 години покажуваат дека стапката на невработеност во округот постојано го надминувала државниот просек.
Податоците од Хрватското статистичко биро го покажуваат катастрофалниот пад на бројот на луѓе со платено вработување во најголемите градови во округот, во последните 30 години. Бројките не се целосно споредливи поради мали разлики во методологијата во пописите во Хрватска и во поранешна Југославија, но во поширока смисла, трендот е очигледен, и се чини дека некои градови загубиле повеќе од две третини од вработените во периодот од 1989 до 2020.
Историските податоци за бројот на вработени го илустрираат економскиот колапс округот | Илустрација: Сања Пантиќ
Зад овие бројки лежат циклуси на невработеност и миграции, поттикнати од пропаста на повоените обиди за приватизација и колапсот на индустриите од југословенско време, процес што загрепскиот социолог Николина Рајковиќ го опишува како „транзициска гангрена“. Меѓу поголемите фирми во регионот беше државната фабрика за железо и челик во Сисак, моќна индустриска компанија, која наводно имала 13.692 луѓе на својот платен список во 1989, што е нешто повеќе од целата работна сила регистрирана во градот Сисак во 2020 година, со исклучок на самовработените.
Како што беше вообичаено во Југославија, фабриката, исто така, одржуваше цела легија помошни работници, како лекари и служители, за да ги задоволи потребите на вработените. Сања Лончар од Универзитетот во Загреб се сеќава кога ја посетила фабриката како дете за да ја поздрави мајка си, која работела таму. „Се сеќавам дека видов толпа луѓе како излегуваат од фабриката“, рече таа. „Сега едноставно не можете да видите ништо такво таму“.
Падот на бројот на луѓе со платено вработување беше придружен со стрмоглав пад на населението. Според владиниот предлог за регенерација објавен во декември, бројот на населението во округот Сисак-Мосавија се намалил за седум отсто меѓу 2001 и 2011. Целокупното население во Хрватска се намалило за нешто над три отсто во истиот период.
Податоците од хрватското статистичко биро покажуваат дека најголем пад на бројот на населението се случил во 1990-тите, за време на војната и веднаш по неа. Според бирото, округот бил дом на околу четврт милион луѓе во 1991. Десет години подоцна, во 2001, во него живееле приближно 185.000 луѓе, што е пад од над 25 проценти.
Иако двапати присилно го напуштила домот, Гордана Рос нема намера целосно да замине од Петриња. Се вратила дома минатата година, откако оштетената градба до нејзиниот дом била урната. Се чувствува сигурно во нејзиниот стар дом, игнорирајќи ги пукнатините што се гледаат на ѕидовите кога помали потреси го погаѓаат регионот. „Тоа е одбранбен механизам“, вели таа. „Ако се преправам дека не сум ги видела пукнатините, можеби ѕидовите не се навистина пукнати“. Но, потешко е да се игнорира разурнувањето што го гледа на улиците на Петриња. „Тоа е мојот живот“, вели, повлекувајќи од цигарата. „Како да одам низ урнатините на мојот живот“.
