Стремежот на Ким за пристојна плата го донесе од виетнамскиот град Вин, кој се наоѓа на околу 300 километри јужно од главниот град Ханој, во хостел во Зрењанин, град во северна Србија.
Но, работите не се одвивале онака како што тој и стотици други виетнамски работници планирале.
Српските невладини организации, овој месец обелоденија дека постои експлоатација и сомнеж за трговија со луѓе на виетнамските работници ангажирани за изградба на првата кинеска фабрика за автомобилски гуми во Европа. Невладините тврдеа дека на работниците им биле одземени пасошите и дека биле сместени во валкани, тесни студентски домови со два тоалета што ги користеле 500 мажи и немале доволно чиста и топла вода.
Поради негодувањето, работниците беа преместени во привремено сместување во Зрењанин, но тоа не е крај на нивните маки.
Условите во нивните договори, потпишани со подизведувач на кинеската Shandong Linglong Tire Co, во кои БИРН имаше увид, прекршуваат низа правила, според српското трудово право, од работно време до денови за одмор и парични казни.
Многу од виетнамските работници сакаат да си одат дома, но не можат да си ги дозволат трошоците за летот до дома, кој се должни сами да си го купат доколку си заминат порано.
„Сите овие индикатори укажуваат на тоа дека станува збор за трговија со луѓе“, вели Данило Ќурчиќ, програмски координатор во Иницијативата за економски и социјални права, А11, невладина организација која го посети објектот каде што се сместени работниците заедно со организацијата за борба против трговија со луѓе АСТРА.
Куќата во Зрењанин во која живеат виетнамски работници Фото: А11/ Сара Николиќ
Српската влада, која често им се додворува на странските инвеститори со дарежливи субвенции и, во случајот со Линглонг, со бесплатно земјиште, вели дека инспекторите не нашле неправилности, опишувајќи го градилиштето на Линглонг како „најпроверувано во Србија“.
Чурчиќ рече дека недејствувањето на владата го наметнува прашањето – „до кој степен нашата земја е вклучена во овој синџир на трудова експлоатација и потенцијална трговија со луѓе?
Ким, кој зборуваше под услов неговото вистинско име да не биде објавено, за БИРН вели: „Ние сме многу сиромашни во Виетнам и дојдовме овде да заработиме пари за нашето семејство. Но, кинеските изведувачи немаат почит кон нашата работа или нашите животи“.
Замижување
Изградбата на фабриката Линглонг почна во 2019 година, како еден од бројните кинески проекти во Србија, што ја направи земјата балкански центар за кинески инвестиции. Линглонг објави дека планира да инвестира 800 милиони евра во изградбата на фабриката, која ќе вработи 1.200 луѓе и ќе произведува 13 милиони гуми годишно.
Дури и најквалитетната фудбалска лига во Србија беше преименувана во „Линглонг суперлига“ откако производителот на гуми стана нејзин спонзор.
Линглонг ја избра Србија наместо голем број други земји во Централна и Источна Европа, привлечена од ветувањето за бесплатни 95 хектари земја – проценета на 7,6 милиони евра и 75 милиони евра субвенции од државната каса за регрутирање на 1.200 вработени до крајот на 2024 година, според српската Комисија за контрола на државната помош.
Очајна за странски инвестиции, критичарите велат дека владата сега замижува пред работните и животните услови со кои се соочуваат работниците на големите странски инвестициски проекти, особено кинеските инвестиции од гуми до бакар.
Одговарајќи на овие откритија, претседателот Александар Вучиќ им рече на новинарите: „Испратена е инспекција. Што сакаат луѓето тогаш? Сакате да уништиме инвестиција од 900 милиони долари за да не напредува Зрењанин?“
„Вие се грижите за виетнамските работници? Ајде, луѓе, добро се познаваме; не сте загрижени за српските работници, а овде се грижите за Виетнамците“.
Српскиот претседател Александар Вучиќ со претставникот на компанијата Линглонг го поставуваат камен-темелникот на фабриката | Фото: Претседателство на Србија
Во изјава за БИРН, во која се негира каква било злоупотреба, Linglong International Europe DOO, филијалата на матичната компанија Linglong регистрирана во Србија, вели дека подизведувачот – China Energy Engineering Group Tianjin Electric Power Construction Co. Ltd, CEEG TEPC – бил одговорен за работниците.
БИРН открива дека CEEG TEPC е регистрирана во Србија во 2018 година. Но, тоа не е единствениот подизведувач на Линглонг што ангажира виетнамски работници за изградба на фабриката.
CEEG TEPC и уште една кинеска фирма, Sichuan dinglong electric power engineering co. LTD, регистрирана во декември 2020 година, имаат потпишано идентични едногодишни договори со работниците, кои, според експертите за работнички права, отстапуваат од српскиот закон и од меѓународните стандарди на трудот.
Куќата во Зрењанин во која живеат виетнамски работници | Фото: Приватна архива/БИРН
Договорите се спротивни на српскиот закон
Според условите на договорите, во кои БИРН имаше увид, работниците може да бидат отпуштени доколку се обидат да се здружат во синдикат или да протестираат.
Доколку е потребно „редовното работно време“ може да достигне 234 часа во текот на 26 работни дена месечно, спротивно на српскиот закон за работни односи, кој го ограничува работното време на 192 месечно, вклучително и прекувремената работа.
За 12-те месеци од договорот, работниците имаат право на 12 дена одмор, многу помалку отколку што налага српскиот закон и можат да ги користат само по истекот на договорот.
Првиот месец на работа се третира како пробен период, а ако работата на работникот се смета за незадоволителна, тој ќе биде класифициран како „неквалификуван општ работник“ и ќе биде платен помалку од првично договореното, што повторно е незаконско во Србија.
Платите на виетнамските работници им се во српски динари и треба да изнесуваат околу 700 евра месечно, но бидејќи тие се исплаќаат во готово, тешко е да се каже колку всушност заработуваат во просек.
Отсуството од работа, дури и поради болест, го чини работникот казна околу пет евра дневно, според „правилата на работа“ што ги виде БИРН. Недоаѓање на работа, без дозвола од раководител, може да резултира со намалување на дневницата.
Според условите на договорите, во кои БИРН имаше увид, работниците се соочуваат со отпуштање доколку се обидат да се здружат во синдикат или да протестираат
Ким вели дека на некои работници што имале симптоми на ковид-19 им било забрането да бараат медицинска помош, и покрај фактот што имаат медицинско осигурување според условите на нивните договори.
„Ние сме болни, а компанијата не ни дозволува да одиме во болница“, вели тој.
„Пред еден месец имавме луѓе со симптоми на ковид-19. Но, компанијата ни забрани да одиме на лекар. Тие нѐ замолија да останеме дома за да се изолираме“.
Според договорите, ако работникот биде отпуштен или побара да го прекине работниот однос, компанијата што вработува нема да ги плати трошоците за патувањето на работникот дома во Виетнам.
„Јас припаѓам на група што се регистрираше да се врати дома“, рече Хуу, друг работник, кој, исто така, зборуваше со нас под услов БИРН да не го објави неговото вистинско име.
„Но, проблемот е кој ќе плати за билетите и кој ќе ни ги купи билетите? Ни должат плата повеќе од еден месец“.
Според дел од договорот, меѓу една од кинеските компании регистрирани во Србија и виетнамски работник, кој го доби БИРН, работното време може да достигне до 9 часа и 26 дена месечно.
По разгледувањето на документите, Марио Рељановиќ, научен соработник во Институтот за компаративно право во Белград и експерт за работнички права, за БИРН изјави дека одредбите „се против српското законодавство“.
„Работното време, антисиндикални закани, одмор од само 12 дена, парични казни… Обврската да си ги платите трошоците во случај да ве отпуштат е спротивна на правилата за надомест на штета според ЗРО, но и спротивно на одредбите од Законот за вработување странци“, смета Рељановиќ.
CEEG TEPC, еден од подизведувачите, изјави дека не го прекршил српскиот закон и дека пасошите на работниците биле земени само заради добивање дозволи за привремен престој и работа, како и за подготовка на документација за нивна вакцинација против ковид-19.
„Пасошите мора да им бидат вратени на работниците штом ќе се соберат сите потребни дозволи“, велат од компанијата.
„Во секој момент, доколку има потреба, секој може да дојде по својот пасош. Не се зборува за одземање нечиј пасош“.
БИРН дополнително праша за договорите и за трошоците за враќањето во Виетнам, но не доби одговор.
Не постои официјален контакт-број во српскиот деловен регистар за Sichuan dinglong electric power engineering co. LTD. Имејлот, или е лажен, или не може да прима е-пошта, според пораката што БИРН ја доби од Џимејл.
Од работниците се бара да не протестираат
Платите од околу 700 евра што им се нудат на виетнамските работници се четирипати повеќе од просечната плата во Виетнам.
Но, за да стигнат до Србија, работниците со кои разговараше БИРН, рекоа дека морало да му платат повеќе од 2.000 долари на виетнамски посредник Song hy gia lai company limited.
Пред да патуваат, тие морало да потпишат голем број документи со посредникот, таканаречени „обрасци за обврски“, во кои БИРН имаше увид.
Обрасците наводно ги објаснуваат работните традиции и закони во Србија, а во еден од нив лажно се наведува дека „протестите за штрајк во Србија се забранети за секого“.
Од работниците се бара да потпишат дека „апсолутно нема да учествуваат во штрајкови, демонстрации“, ниту „да ги поттикнуваат другите да штрајкуваат, протестираат или да се откажат“.
„Во случај да имам поплака [плата, сместување, работа…] морам да продолжам да работам и во исто време ќе поднесам петиција да чекам работодавачот да го реши проблемот“, стои во документот.
„Додека ја чекам спогодбата, сè уште треба да работам“.
Некои делови од обрасците се чини дека се копирани од оние кои се однесуваат на исламските земји каде што се почитува шеријатското право, како што се Авганистан или Саудиска Арабија. Во нив пишува дека секој што ќе биде фатен може да му се отсечат рацете или главата доколку убие.
„Ние ги немавме српските закони кога потпишавме“, вели Ким.
„Компанијата ни го даде тоа, така што не знаевме ништо“.
Некои делови од обрасците се чини дека се копирани од тие што се однесуваат на исламските земји каде што се почитува шеријатското право, како што се Авганистан или Саудиска Арабија
При потпишувањето на формуларите, работниците исто така се откажуваат од секаква помош за покривање на трошоците за нивното враќање дома во случај да бидат отпуштени или да побараат да си заминат порано.
„Компанијата нема никаква одговорност за овој мој ризик“, пишува во обрасците.
Според формуларот „Посветеност на правилата“, кој го виде БИРН, секој работник што ќе прекрши која било одредба од договорот и ќе биде вратен во Виетнам, мора да ѝ ги надомести трошоците на компанијата за добивање виза, картата за престој и здравствена проверка, трошоци што компанијата ги проценува на 4.000 долари, плус покривање на трошоците за авионски билет до Виетнам.
Постои и формулар наречен „Обврска за небегање“ потпишан од работниците, според кој тие треба да платат приближно 2.200 долари во виетнамската валута донг, во случај да дадат отказ. Казната се плаќа во рок од шест дена, а гарант е член на семејството на работникот.
Нови, наводно подобрени, студентски домови направени од кинески компании за виетнамски работници
Политички спин наместо акција
Српската влада досега ги прикажуваше критиките за условите во Линглонг како обид да се оцрнат кинеските инвеститори и самата влада.
На 17 ноември, Министерството за труд соопшти дека сите работници се легално во Србија и дека министерството извршило неколку инспекции на локацијата на Линглонг. Соопштението не ги спомнува нивните договори и изјавата повеќе не е на веб-страницата на Министерството.
Министерството не одговори на прашањата на БИРН во врска со наодите од оваа приказна.
„Имајќи предвид дека работниците се вработени во фирма регистрирана во Србија, секако дека нема пречки трудовите инспектори целосно да ги извршуваат своите обврски“, рече Рељановиќ, „т.е. да ги следи работните услови и безбедноста при работа, како и содржината на склучените договори за вработување.“
„Секое одбивање да се стори тоа во околности што се познати значи премолчено откажување од суверенитетот на Србија во корист на работодавачот, во овој или друг случај.“
Според извори запознаени со случајот, државниот Центар за заштита на жртви на трговија со луѓе сè уште треба да утврди дали има докази за трговија со луѓе во овој случај.
Ќурчиќ, од А11, вели дека секој ден се појавуваат нови докази „дека ова е систематски случај на експлоатација“, и остро го коментираше одговорот на српската држава.
„Тие биле држени во ужасни услови, иако платиле за да дојдат во Србија, и има цел систем на казни за нивните наводни престапи“, вели Ќурчиќ за БИРН.
„Кога сево ова се обелодени, надлежните државни органи со тивките реакции оставија на компанијата да се однесува со работниците како што таа мисли дека треба. А компанијата само ги преместува од место до место, им го ограничува движењето, комуникацијата со организациите за човекови права…“
„Наместо да иницираме соодветни процедури за заштита на правата на виетнамските работници, имаме спинови од политичарите и од институциите на Србија“.
Виетнам нема амбасада во Србија до која работниците би можеле да се обратат. Тие, исто така, велат дека им е забрането да зборуваат со новинари. Меѓутоа, официјални лица од најблиското виетнамско дипломатско претставништво во Романија ја посетија локацијата Линглонг.
„Сè уште не сме добиле нови известувања од нив“, рече Хуу.
„Ни рекоа да почекаме. Мислам дека тие се добри луѓе, но ограничени да прават што било“.
Sasa Dragojlo Белград
