Неверојатното зајдисонце го покрива морскиот пејзаж кај Улцињ, а Станко Стојановиќ на својата тераса се подготвува за ноќната смена. Речиси две децении, 58-годишникот се грижи за светилникот Мендра, последниот светилник што како персонал има вистинска личност.
„Пред да почнам да работам, имаше двајца чувари што менуваа смени. Но, од 1985 година, кога се доведе струја во објектот, има само еден чувар“, изјави Стојановиќ за БИРН.
„Во последните 19 години, јас бев единствениот чувар на светилникот во Мендра – но и единствениот во Црна Гора“, додаде тој.
„Пред да почнам да работам, имаше двајца чувари што менуваа смени. Но, од 1985 година, кога се доведе струја во објектот, има само еден чувар.“
Сместен на мал полуостров во близина на крајбрежниот град Улцињ, Мендра е најстариот светилник во Црна Гора. Изграден е во 1886 година и до денес им служи на морнарите.
Во својата историја од 156 години, двапати бил реновиран.
Светилникот има опсег од 25 наутички милји. Се наоѓа на само еден километар од заливот Валданос, познат со векови по своите маслинови градини. Тој е првиот светилник што го гледаат морнарите кога ќе се приближат до Улцињ од северниот дел на Јадранот.
„Некои локални морнари ми кажаа дека, и покрај сета модерна технологија, најбезбедно се чувствуваат кога ќе ја видат нашата светлина. Тоа е и емотивен момент за нив бидејќи знаат дека во тој момент се блиску до своите семејства“, рече Стојановиќ.
Чувари заменети со модерна технологија
Сега повеќето светилници во Црна Гора се автоматски управувани | ФОТО: БИРН
Канцеларијата за поморска безбедност на Црна Гора информира дека има 65 активни светилници во Црна Гора, главно лоцирани во заливот Бока Которска, но и во близина на крајбрежните градови Будва, Бар и Улцињ.
Осум светилници со автоматско управување се стационирани во Скадарско Езеро, најголемото слатководно езеро на Балканот што е споделено меѓу Црна Гора и соседна Албанија.
Сега повеќето светилници во Црна Гора се автоматски управувани, меѓутоа некои од нив во минатото имале човечки персонал.
Изграден во 1882 година, светилникот на островот Свети Никола во близина на Будва со генерации го чувало семејството Рафаиловиќ.
Овој светилник се затворил во 1968 година.
„Светилниците во Црна Гора не се соодветно заштитени. Тие не се регистрирани или признати како културно-историски споменик, а повеќето од ден на ден се во сѐ полоша состојба.“
Последниот чувар, Мартин Рафаиловиќ, тогаш за медиумите изјави дека светилникот го чувало неговото семејство речиси еден век.
„Мојот син се подготвуваше да ме наследи, но светилникот стана автоматски, па ќе мора да бара друга работа“, изјави тој за локалните медиуми во декември 1968 година.
Од Канцеларијата за поморска безбедност на Црна Гора, за БИРН, велат дека светилниците со човечки персонал постепено биле заменети со автоматизирани во текот на минатиот век.
„Подобрувањата во поморската навигација и безбедноста, како што се сателитските навигациски системи и ГПС, доведоа до постепено укинување на неавтоматизираните светилници. Современите светилници обично се осветлени со една стационарна трепкачка светлина, која се напојува со батерии наполнети со соларна енергија, монтирана на челична кула од скелет“, објаснија од Канцеларијата за поморска безбедност.
„Во Црна Гора, само светилникот кај Валданос не е автоматизиран.“
Универзитетската професорка Анѓела Јакшиќ-Стојановиќ заедно со Невен Шериќ, универзитетски професор од Хрватска, во 2019 година ја објавија првата научна монографија за црногорските светилници.
„Светилниците во Црна Гора не се соодветно заштитени. Тие не се регистрирани или признати како културно-историски споменик, а повеќето од ден на ден се во сѐ полоша состојба“, вели Јакшиќ Стојановиќ за БИРН.
„Некои од светилниците се веќе урнати, заменети со нови или вандали постојано ги напаѓаат.“
Црногорското Министерство за култура не одговори на прашањето на БИРН дали владата има некаков план да регистрира некои стари светилници како културно наследство и да ги зачува до моментот на објавување.
Во Европа се развива туризмот со светилници
Многу светилници претворени во мини-хотели, музеи, галерии или во идилични простори за свадби | ФОТО: БИРН
Јакшиќ-Стојановиќ смета дека Црна Гора треба да го додаде светилничкиот туризам во понудата на земјата, истакнувајќи дека некои европски земји ги претворија своите светилници во главни туристички атракции.
„Многу од нив се претворени во мини-хотели, музеи, галерии или во идилични простори за свадби, прослави и приеми. Треба да ги споменеме светилниците во Франција, Шкотска, Франција, Англија, Шпанија и во Португалија. Тие станаа еден од најважните елементи на туристичката понуда“, вели професорката.
Со години, парите потрошени од туристите што се собираат на сончевото крајбрежје на Црна Гора беа главен столб на економијата на републиката, туризмот лани генерираше околу 21 отсто од нејзиниот БДП минатата година.
Од 1995 година, Финска претвори 20 архитектонски и историски вредни светилници во туристички објекти. Според официјалните податоци од Финска, познатиот светилник во Бенгтскар привлекува 20.000 посетители годишно
Од 1995 година, Финска претвори 20 архитектонски и историски вредни светилници во туристички објекти. Според официјалните податоци од Финска, познатиот светилник во Бенгтскар привлекува 20.000 посетители годишно.
Следејќи го истиот тренд, француското друштво за наследство на светилници и светилници реновираше 19 крајбрежни светилници, претворајќи ги во сместувања за одмор.
Во Хрватска, Министерството за заштита на животната средина и просторно планирање, во 1999 година поддржа проект за промовирање на светилнички туризам. Оттогаш, трансформираше 11 од вкупно 48 светилници во сместувачки капацитети на јадранскиот брег.
Вели Рат е еден од најпопуларните хрватски светилници што нуди туристичко сместување. Туристите ги „окупираат“ неговите два апартмана 36 недели во годината сѐ додека не залади.
Јакшиќ-Стојановиќ истакнува дека Црна Гора има прекрасни светилници, кои, исто така, би можеле да се промовираат.
„Некои од нив имаат огромна културна и историска вредност, а некои се познати поради прекрасниот пејзаж во кој се наоѓаат. Но, иако имаат огромен потенцијал за туризам, никој не го препознава и нивната судбина е прилично неизвесна“, вели таа.
Во текот на летото, туристите од блиските плажи на Валданос го посетуваат светилникот на Мендра. Стојановиќ вели дека многу од нив се изненадени кога слушнале дека тој е последниот светилник во Црна Гора.
„Луѓето го посетуваат светилникот цела година, најмногу во текот на летото. Две свадби беа организирани кај светилникот и сме имале многу свадбени фотографирања“, вели Стојановиќ.
„Ова место има посебна енергија“, додава тој.
Самир Кајошевиќ
Подгорица, БИРН
